Arşivlerde Kayıtlı Mardin'de Yapılmış en eski Vakıflar :
İmam Zeynel Abidin'in 1158 M. Tarihli, Ve
Artukoğulları'ndan Kutbuddini İlgazi ibni Melik Necmeddin ibni Emir Timurtaş 1178 M. Tarihli Vakfiyeleri
Bu makale; makalelerle ''Mardin C.I, Tarih-Coğrafya'' İstanbul 2007, s.289-306.'da yayımlanmıştır.
Sadi BAYRAM
Vakıflar ve vakfiyeler, yapıldığı devrin öncelikle mimarisi, san'atı, ekonomisi, sosyal hayatın tümünü yansıtan belgelerdir. Bu belgelerden tarihçiler, sosyal tarihçiler, sanat tarihçilerinin kaynaklarıdır.
Çeşitli medeniyetlere beşiklik yapmış Anadolu kültüründe, Hititler'de, Frigler'de, Yunan ve Roma kültüründe vakıf varsa da onlar sadece rahip sınıfına ait olup, kamu, yani toplum bunlardan hiçbir zaman faydalanamaz. Hıristiyanlıkta da Yakın Çağ'a kadar bundan farklı değildir.
İslâmiyette ise, fayda topluma aittir. Toplumun faydalanması esastır. Aslında vakıflar, eski dönemin bir subabı olup, zenginden fakire yönelen bir köprüdür. Sosyal patlamaları önler.. Zekatın daha kapsamlısıdır.
Balkanlar ve Orta Avrupa'da bulunan devletlerin tarihi vesikaları genelde Rumeli'nin fethinden sonra yani Sultan I. Murad'dan itibaren Osmanlı İmparatorluğu ile özdeşleşmiş olup bu gün Türkiye Cumhuriyeti Arşivlerinde mahfuzdurlar.
Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'nde ise bugün 43.000 civarında vakfiye ve sayıları milyonları aşan belge mevcut bulunmakta ve Osmanlı İmparatorluğunun Kırımdan Basra'ya, Viyana kapılarından Tebriz önlerine, Kuzey Afrika ülkeleri dahil olmak üzere geniş bir sahaya yayılmaktadır.
Osmanlı Devleti merkezi idare yerine mahallinden idareye önem vermiş ve bu hususta vakıf kurumunu kullanmıştır. Vakıflar vasıtasıyla öğretim, sosyal , kültürel ve ekonomik ihtiyaçları karşılamış, sosyal patlamaların önüne geçmiş, beldeleri imâr ve ihya etmiştir.
Otuz yıldan bu yana, Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Kültür ve Tescil Dairesi Başkanlığı Arşivi'nde bulunan Fatih Sultan Mehmed'in Eyüp Sultan , Sultan II. Bayezıd, Kanuni Sultan Süleyman'ın oğlu Şehzade Mehmed , Nurbânû Valide ( Atik Valide ) Sultan, I. Mahmud, III. Selim, Beyhan Sultan, II. Mahmud, Bezm-i Alem Sultan Vakıf Gureba Hastahanesi, II.Abdülhâmid Han gibi padişah, valide sultan ve sultan vakıflarını ön plana alarak yayımlamaya gayret ettik. Kıbrıs ve Doğu Anadolu Fatihi Lâla Mustafa Paşa, Yemen Fatihi Gazi Sinan Paşa, Beypazarı ve Nasuh Paşa, Niksar Vakıflarına Genel Bakış, Tokat Vakıflarına Genel Bakış,1257 Tarihli Amasya-Taşova-Alparslan Er-Rufâi gibi tezyinatlı ve tezyinatsız vakfiyeleri de zaman zaman yayına çıkardık. Kültür tarihimiz için önemli olan bu belgeler, devrin kültürünü, ekonomisini, yapıların tarihini kesin olarak açıklaması bakımından önemli kültür hazinelerimizdir.
Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Kültür ve Tescil Dairesi Başkanlığı Arşivi'nde kayıtlı; konumuz olan Mardin de bilinen en eski vakıflara bakacak olursak, ikisi de Arapça olan Nusaybin'de 01.12. 553 H./ 24.12.1158 M. tarihinde yapılmış İmam Zeynel Abidin vakfiyesi, Diğeri ise ; Mardin , Artukoğllarından Emir Timurtaş oğlu, Melik Necmeddin oğlu Kutbuddin İlgazi'nin 19.03.1178 tarihli cami, medrese ve müştemilatına ait vakfiyedir.
Zeynel Abidin Vakfiyesi Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Kültür ve Tescil Dairesi Başkanlığı Arşivi'nde mahfuz 604 numaralı defterin 219 sayfa, 311.sırasında kayıtlıdır.
İmam Zeynel Abidin vakfiyede silsile olarak şöyle verilir : Dede ve babası kerim olan Hazret-i İmam Zeynel Abidin, İmam Ali, Maruf , Abid, Şehabüddin, Ahmed, Sadrüddün, Musa, Cafer, İbrahim Mürtaza, İmam Musa Kâzım, İmam Cafer-i Sadık, İmam Muhammed Bakır, Zeynel Abidin ( bir diğer nüshada ise- Emir'il Mü'minin İmam Hasan), Emir'il Mü'minin Hz.Ali, Ebu Talib.
Vakfiyenin incelenmesinden elde edilen bilgiler :
Vakfiye 20 Kanunevvel 329 ( 02.01.1914 M.) tarihli karara göre, 2 Rebiulevvel sene 332 ( 29.01.1914 M.) tarihinde Vakıflar Nezaretine kaydolmuştur.
1.Kadı Mehmed bin es-seyyid Ahmed,
2.Kadı es-Seyyid e-Şeyh Saadeddin,
3. Mardin'de Hakim Seyyid Ali el-ulâ
4.Hakim Seyyid bin Hasan
5.Hakim, Seyyid İbrahim,
6.Kadı es-Seyyid Hüsameddin
7.Hakim, Es-Seyyid Mehmed Kemal,
8.Hakim MehmedAli,
9.Hakim Mehmed Necip tarafından tasdik edilmiştir.
Ebu Nüvas Tepesi'nin adı ( bugün Gırnavaz diye anılır ), şehirde bulunan Kantara Kapısı, Ham Hanı, Yeni Han, Okçular Çarşısı, Nokta Camii, Kadem Camii, Yagoba Kilisesi, Yahudi Kilisesi, Hermas Nehri ( bugün Çağçağ Barajı), Hanis Suyu, Ebu Nernud Bölgesi, Şahsend Bölgesi. Nusaybin Zeynel Abidin tarafından inşa ettirilen Mescid, Zaviye, ve bir imâret inşasına başlanması, Vâkıfın oğlunun Seyyid Şeyh Yahya olduğu,
Vakfın tahsildarlığına Ahmed oğlu Ali'nin atanması, ücret olarak 3 kıt'a ödenmesi,
Vakıf Kâtipliğine Mahmud oğlu Şeyh Hasan'ın getirilmesi ve her gün 2 kıt'a ödenmesi,
Devirhan Mes'ud oğlu Şeyh Bekir'e her gün 2 kıt'a,
Yeni inşa edilen Zeynel Abidin Mescidi'nde her gün Fetih Suresi'ni okuyan Ali oğlu Şeyh Mehmed'e her gün 15 kıt'a (burada bir hata olduğunu düşündük, zira Fetih Suresini okuyana 15 kıt'a verilmesi biraz abartılı bir ücret gibi geldi bize, Tahsildar, kâtibe verilen ücretle kıyas edildiğinde. Diğer vakfiyelerde belirtilen ücretler göz önüne alındığında. Ancak orijinaline tekrar baktık. Yazı ile onbeş yazılı. Rakam değil, rakam hatası değil. O halde burada vakfiye bir zaman sonra yenilendiğinde kâtip, ya bir satır atlanmış, veya vâkıfın Fetih Suresine verdiği önem sebebiyle yüksek bir ücret ödenmesi söz konusu geldi bize
Her 120 kıt'ası bir Dirhem saf gümüşten ibaret paradan:
Mustafa oğlu Dülger Musa'ya her gün 3 Dirhem,
Mescid ve Zaviyenin hizmetçisi Abdurrahman oğlu Ömer'e her gün belirli bir ücret verilmesi,
Mütevelliğe Vâkıf'ın oğlu Şeyh Yahya'nın getirilmesi, aynı zamanda Mescid ve Zaviye Şeyhliğini de üstlenmesi, karşılığında belirli bir ücret alması,
Tevliyetin hayatta oldukça kendisine, ondan sonra oğlu Şeyh Yahya'ya, ondan sonra Şeyh Yahya'nın oğlu Musliha'ya, ondan sonra ekber ve erşed oğlunun oğluna, kızlar hariç olmak üzere şart etmiştir.
Vakfın gelir fazlasını ise, evladı evladına verilmesini istemiştir. Bu durumda vakfın evlâda meşrut olduğu, vakfın hayri ve zürri vakıflardan olduğunu söyleyebiliriz.Soyları tükendiğinde ise, vakfın idaresini yapmaya muktedir, iyi hal sahibi erkek Müslümanların deruhte etmesi , yine vâkıfın şartları arasındadır.
Bunların dışında Ölçekçi Marufa oğlu Ahmed'e her gün 3 kıt'a verilmesini belirtmiştir.
Vakfiyenin sonunda mahkeme kararı olup, İmam Ebu Yusuf içtihadına göre vakıf yürürlüğe konmuş, dua ve beddua cümlelerine yer verilmiş ve vakfın Hicri 553 yılının Zilhicce ayının evvellerinde, Milâdi 1158 yılı Aralık ayı sonlarında yürürlüğe girdiği belirtilmiştir..
Vakfedilen Mülkler- Alınan Kiralar :
1.Mardin- Nusaybin'e bağlı iki dağ arasında Ebu Nasri Bostanı adıyla bilinen sulu iki bostan arazisinin tamamı,
2.Ebu NüvasTepesi'ne bitişik bir bostan tarlası,
3.Kantara Kapusu'nda iki değirmen,
4.Ham Hanı'nda 20 dükkân,
5.Okçular Çarşısında Nokta Camii'ne bitişik 20 dükkân,
6.Kadem Camii karşısında bulunan boyacı dükkânı,
7.Yagoba Kilisesi'ne bitişik yeni yapılan Han,
8.Sur dışında, Doğusu Hermas Nehri, Batısı Hanis suyu, Kuzeyi, Mescidin Güneyinden iki mil mesafe olan iki nehir arasındaki geniş saha.
9.Ebu Nernud bölgesinde iki değirmen,
10.Bilinen ( Zeynel Abidin ) Mescidin güneyinde Süleyman Değirmeni,
11.Şahsend Bölgesi yanında Nokta Kuyusu,
12.Yogoba Kilisesi kirasından her yıl alınan 160 Dirhem,
13.Yahudi Kilisesi'nden her yıl alınan 100 Dirhem kira,
Başbakanlık Osmanlı Arşivi'inde konuyla ilgili yaptığımız araştırmada ise; Ev.d 1/ 11645'de Zeynel Abidin Vakfının yıllık blançosu ve Ev.d 1/28271 numaralarda Zeynel Abidin Camii Evkafı, A.MKT.UM. 380/11'de İmam Zeynel Abidin sülâlesinden Mardinli Hafız Mehmed ve Hafız Abdülkadir'in vergiden muafiyet istediğine dair 25 Rebiülahır 1276 H. 22.11.1859 tarihli dilekçesi ile Y.Mtv.141/12 'de Hz. Peygamber torunu Zeyne Abidin'in Nusaybin'deki vakıf arazisinin Arazi-i Emiriyyeden olduğu şeklindeki mahkeme kakarının iptalini talep eden 12 Zilkâde 1313 H.- 24.04.1896 tarihli Evlad-ı Zeynel Abidin'den Mütevelli Arif'in telgrafının, Nakibü'l-Eşraf Tevfik tarafından 13 Zilkâde 1313 H., 25.04.1896'de takdimi konusunda evraklar vardır ki, bu da vakfın o tarihlerde canlılığını bize gösteriyor.
EV.d. 11645 numarada kayıtlı yıllık blançoda o tarihlerde ki (tarih sayfası kapakta olur o da yok olmuş), Zeynel Abidin Vakfı Mütyevellisinin Şeyhzâde Hasan Efendi olduğu, gelirinin 163 kuruş olduğu, Boyalı kazasından buğday 10, fiğ 6,arpa 13,sin 9; karşılığı buğday-fiğ 81, arpa 54, sin 28 olmak üzere toplam 163 kuruş. Masraf 18, Öşr 14, geriye kalan 130 kuruş yiyecek maddelerine( belki imareti vardı ?) sarf edilmiştir.
ARTUKOĞULLARINDAN EMİR TİMURTAŞ OĞLU, EMİR NECMEDDİN ALPI OĞLU EMİR KUTBİDDİN İLGAZİ'NİN 19.03. 1178 TARİHLİ VAKFİYESİ
Hayrat ve hasenat sahibi, Artuk Sülâlesi ile şereflenen, İslâm mülklerinin medar-ı iftiharı, Sülale-i Ertekiyye'nin güzidesi, salih, âlim, adil, mücahid, muzaffer, vatan muhafızı, Emir Timurtaş oğlu, Melik Necmeddin ( Alpı) oğlu Kutbuddin-i İlgazi Mardin Hükümdarı iken, Allah rızası için Mardin Kal'asi içinde iki uzun minareli büyük bir Cami, Medrese yaptırmış, Ana okulu ( Sıbyan Mektebi ), kuyu, bunların ebediyete kadar idamesi için de kendi malından mülkler bağışlayarak 19 Mart 1178 tarihinde bir vakıf yapmıştır.
Kudbeddin bin Necmeddin el-Artuki vakfiyesi; Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Kültür ve Tescil Daitresi Başkanlığı Arşivi'nde olup, 605 numaralı kütük defterinin 50.sayfa 70.sırasında kayıtlı bulunmaktadır.
Tarihi kaynaklardan öğrendiğimize göre ; 1176 yılında vefat eden Necmeddin Alpı'nın yerine geçen oğlu II. Kutbiddin İlgazi zamanında Selahaddin Eyyübi Harran Habur, Nusaybin, Dârâ gibi yerleri feth etmiştir.
Ariflerin en büyüğü, âlimleri seven, melek tabiatlı o0lan Emir'in yaptırdığı Camii Kerbirin iki minaresi arasında çelik zincir bulunduğu, Batı tarafındaki minarenin 703 H./ 1304-5 senesinde Mardin'i istilâ eden Topal Timur tarafından yıktırıldığı, Doğu tarafındaki mevcut minareye de 1304 H./ 1887 yılında düşen yıldırım dolayısıyla büyük hasar gördüğü kaynaklarda yazılıdır. Vakfiyenin Küdüs'lü Kadı Abdüsselâm Efendi tarafından tasdik edildiğini de aynı kaynaktan öğreniyoruz.
Vakfiyenin tetkikinden; Vâkıfın cami, medrese, çeşme, tuvalet yaptırdığı, bunların idamesi için 43 dükkân, ( imamlara lojman ) 8 oda, 10 bağ, 6 bostan tarlası, 4 mezra vakfedilmiştir. Vâkıfın oğlunun adının Hüsameddin ( Yavlak- Yoluk Arslan ) olduğu , camideki görevli sayısı , o tarihlerde alacağı ücretler, dolaysıyla da asgari geçim indeksi, ulemanın maaşı öğrenilmiştir.
Ayrıca Mardin'de Ot Pazarı, Kılıçlar Çarşısı, Kavaflar Çarşısı, Küçük Çarşı, Marangozlar Çarşısı, Un Hanı, şaraphane'nin 1178 tarihinde, yani zamanınızdan 828 yıl önce söz konusu çarşıların varlığı, yani zengin çarşılarının bulunduğu, ekonomisinin güçlülüğünü bize göstermektedir. Cosak Vadisi, Bahçeler Vadisi, Cüneye Bostanları, Sultan Bağları, Apya, Dekük, Makliye Etli adıyla Mezraların bulunduğunu, Karataş Köyü'nü öğreniyoruz.
Ot Pazarı günümüzde Sokul Bakar adıyla anılır ve Sebze hali olarak kullanılır. Kılıçlar Çarşısı İsyusuf adıyla anılır. Marangozlar Çarşısı aynı adla anılır, mahalli ismi Soklul Nıccarin'dir. Coşak Vadisi, Kabala'nın bittiği yerde yer alır, Kabala Beldesi. Bahçeler Vadisi Zınnar diye anılır. Dekuk Mezrası, halen aynen tarımla uğraşır. Un Hanı, Sokul Dakek adıyla anılır, Bakırcılar bugün orada yer almaktadır.
Vakfedilen mülkler: Ot Pazarında, Güney sınırları Batı taraftaki minareye, Kuzey ve batı sınırları Medrese yoluna, Doğu tarafı harap dehlizlere, cami çevresine ve birbirine bitişik 5 dükkânın tamamı,
Yine Ot Pazarının baş tarafında, Güney ve Doğu tarafı Minareye, Cami yoluna, Doğu ve Kuzey tarafından yola ve dehlizlere, Batı tarafından Cami çevresine bitişik 6 dükkân,
Caminin Kıble ( güney ) tarafından karşısında, Doğusu Kal'e, Kuzeyi cami ve medrese yolu ve hayrat suyu, Batısı medrese ahırı ile yol, olan sahada 8 oda, gusülhane- abdeshane'nin tamamı,
Mardin'e bağlı olan Coşak Vadisinde Sultan Bağları adıyla bilinen birbirine bitişik 7 bağın tamamı,
Mardin'in Bahçeler Vadisinde Cüneye Bostanları adıyla bilinen 6 adet bostan tarlası,
Mardin Kazasında, birbirine yakın olan Apya, Dekük, Makliye, Etli namıyla bilinen 4 mezraanın bütün hududuyla tamamı,
Mardin Kılıçlar Çarşısında birbirine bitişik 9 dükkân,
Eski Un Hanı yanında, harap Şaraphane karşısında 2 dükkân,
Kavaflar Çarşısında birbirine bitişik 3 dükkân,
Küçük Çarşı'da Kaleder Dükkânı namıyle bilinen dükkanın tamamı,
Marangozlar Çarşısında birbirine bitişik 8 dükkânın tamamı,
Bakkallar Çarşısının başında, bulunan 8 dükkana yakın, Zimmi Sergi Dükkanları adıyla bilinen 9 dükkânın tamamı,
Mardin'e bağlı Karataş Köyü'nde bulunan 3 bağ; bütün hudutlarıyla, suları, ağaçları, tarifi edilsin-edilmesin, dağları-taşlarıyla söz konusu Cami ve Medresenin idamesi için vakfedilmiştir.
Medreseye biri Hanefi mezhebinden diğeri şafi Mezhebinden iki müderris, bir Bevvap, Camiye bir imam ve bir hatip, bir imam yardımcısı, bir vaiz, bir muhaddis ( hadis öğreten ), bir nasıh (öğüt veren), bir müderris, bir muvakkit , bir muvakkit yardımcısı, bir dûahan, geceli ve gündüzlü iki müezzin, cuma günleri minberden hutbe okuyacak hatibe kılıç verecek bir zat, cemaate Wc.de ıbrık hazırlayacak ıbrıkdar, çocuklara bir öğretmen, Fetih, İhlâs, Kehf Surelerinin her biri , Kur'an cüzleri, her hafta bir hatimdâr, bir müsebbih, bir temizlikçi, bir süpürgeci, bir kandilci, bir bevvab, bir marangoz, bir mimar, bir tahsildar, bir kâtip, bir nazır, bir mütevelli, müştemilatın, ahırların, damların akmasına veya kardan temizlenmesine bakacak bir kişi, tayin edilmesi.
Vakfı idaresini alacak kişinin, yani tevliyete talip olacak kişi, namaz vakitlerini tayin eden mukavakit, tahsiladarlık, kâtiplik vazifeleriyle birlikte; Cuma sabahı Fetih, Kehf Sureleri, günlük bir cüz, haftalık hatim işlerini bizzat kendisi yapacak veya bir ücret karşılığında itimat ettiği salih birine yaptıracak. Sevabını babasının, annesinin, Peygamber Efendimizin, 4 Halife Ebubekir, Ömer, Osman, Ali ve Hasan Hüseyin ile bütün Müslümanların ruhlarına bağışlayacak.
İmamet, İmamet Yardımcılığı, imamet şartlarına haiz kimselere,
Müderrislik, Vaizlik, Muhaddislik görevine atanacakların, ilimlerine, amellerine diyanetlerine Müslümanların ittifakla itimat ettikleri kimselere verilmesi,
Müezzinliği, ezanın adabına uygun, namaz vakitlerini bilen güzel ve gür sesli kimselere yaptırılması,
Vakıf gelir fazlasının dağıtımında, öncelikle caminin tamir ve ısıtılması konularına öncelik verilerek, artan fazlası için mütevelliye her gün 3 gümüş eşrafiye,
Medresenin iki müderrisine de her gün birer gümüş eşrafiyye,
İmam ve Hatibe her gün birer eşrefiyye,
Muhaddis Vaiz, Nasıh ve diğer müderrisin her birine eşrefiyyenin 1/8'i
Bavvab'a yarım eşrefiyye,
İmsak, İftar, Cuma, iki Bayram vakitlerini tesbit eden muvakkit, 2 müezzin, Fetih ve Kehf surelerini okuyanlara her birine günlük 1,5 eşrefiyye,
Hafta Hatmini yapana 10 Eşrefiyye,
İmam yardımcısı, Muvakkit yardımcısı, Duahan, Kılıç veren, ıbrıdar, Ana Okulu öğretmeni, İhlas suresini okuyan, musebbih, ferraş, süpürgeci, kandilci, bevvab, marangoz, mimar, Sermahfel'in her birine her gün bir Eşrefiyyenin 1/8'i,
Nazır, Tahsildar, Kâtip, damlara ve müştemilata bakacak kimselere ger gün yarımşar Eşrefiyye,
Camiye ve minarelerine bolca kandil yağı alınması, medreseye gereken masrafların yapılması, hasır, sergi v.b. malzemeler ile ısıtılması için gereğinin yapılması,
Eşrefiyye 8 Şahideden ibaret, muhitte tedavül eden paradır.
Cami ve medrese görevlileri konusunda Mütevelli, gereğini yapacak, görevi aksatan veya nahoş hareketlerde bulunan görevlilere bazen ihtar edecek, sözlü ihtarda bulunacak, gereğinde de görevine son verme yetkisine haiz olacak.
Sulbi oğlu Hüsameddin ilk mütevelliliğe başlayacak, ondan sonra ekber ve erşed, (en büyük ve en akıllı ) Hüsamettin oğulları oğuldan oğula vakfı idame ettireceklerdir.
Bu vakfın şartlarını değiştiren, vakfa halel getirenler, ister hakim olsun ister idareci, Allah'ın şiddetli azabından kurtulamayacak, vakfın idamesini sağlayanlar ise, vakfa yardımcı olanlar, Allah'ın kutsadıklarından olmaları için dua ve beddualar vardır.
Bizim konumuz vakfiye olduğundan, bildir hacmini aşacağından cami mimarisine değinmedik. Zaten Sayın meslektaşımız Prof.Dr. Ara Altun, Mardin Ulu Camisini Lisans tezi olarak 1968 yılında incelemiş ve Vakıflar Dergisinde makale olarak 1971 yılında, ayrıca Anadolu'da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi adıyla 1978 yılında kitap halinde de yayımlamıştır. Aşağıdaki bibliyografyalarda cami mimarisi ve süslemeleriyle ilgili sanat tarihi bilgileri bulunmaktadır.
Kaynaklar :
Sadi BAYRAM-Ahmet Hamdi KARABACAK; Sahip Ata Fahrüddin Ali'nin Konya İmaret ve Sivas Gök Medrese Vakfiyeleri, Vakıflar Dergisi. S.XIII, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1981, s.31-70, (20 res).
Sadi BAYRAM; Anadolu Selçuklu Vakfiyeleri, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri, 25-26 Nisan 1994, Konya, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1995, s. 135-147.
Sadi BAYRAM; Amasya-Taşova-Alparslan Beldesi Seyyid Nureddin er-Rufai'nin 655 H./1257 M. tarihli Arapça Vakfiyesi Tercümesi ile 996 H./1588 M. Tarihli Seyyid Fettah Veli Silsile-nâmesi, Vakıflar Dergisi, S. XXIII, Tisamat Matbaası, Ankara 1994, s.31/74..
Sadi BAYRAM; Beyhan Sultan'ın Vakfiyelerindeki Tezyinatları ve Türk Tezhip Sanatındaki Yeri, XI. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994, C.5, s.1128-1139, Lev.301-336.
Sadi BAYRAM; Beyhan Sultan Vakfiyeleri ve Süslemeleri, Kültür ve Sanat Dergisi, Türkiye İş Bankası Yayınları, Yıl 3, s.9, Ajans-Türk Matbaası, Ankara Mart 1991, s. 70-73; Beyhan Sultan Trust Deeds And Illuminations, s. 94.
Sadi BAYRAM; III.Selim'in Vakfiyelerindeki Tezyinat ve Türk Süsleme Sanatına Batı Sanatının Etkileri, Kültür ve Sanat, T.İş Bankası Yayınları, Yıl 1, S.2, Pan Matbaası, Ankara, 1989, s. 71-75; The Ornamention of Selim The Third's Deed of Trust And The Westerns Influences On Turkish Decorative Arts, s. 93-94.
Sadi BAYRAM; III. Selim Vakfiyelerindeki Tezyinat ve Türk Süsleme Sanatına Batı San'atının Tesirleri, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, Bildirileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994, s.2391-2397, Lev.529-548.
Sadi BAYRAM; "Kanuni Sultan Süleyman'ın Oğlu Şehzade Mehmed'in, Şehzade Külliyesi Vakfiyesi ve Türk Sanatındaki Yeri", Milletlerarası XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-17 Eylül 1994, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000, s.1017-1039, Lev.129-139.
Sadi BAYRAM; Sultan III. Osman Vakfiyesi, Tezyinatı, Cilt Sanatı ve Türk Kültüründeki Yeri- The Deed Of Foundation Of Pious Sultan Osman The Third, Its Embellishments, Binding and Its Place İn Turkish Culture, XIIth Congress of Turkish Arts, 5-9 October 2003 in Amman.
Sadi Bayram; Girit Defterdarı Rıdvanzxâde Hacı Mehmed Efendi oğlu Ali Efendi'nin 1748 Tarihli Vakfiyesi ve Tezyinatı, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8 Ekim 1999, C.III, II.Ks. s.1287-1289
Sadi BAYRAM; İzzet Mehmet Paşa Vakfiyesi ve Kütüphanesive İki Kur'an-ı Kerim, "Tarih İçinde Safranbolu, 4-7 Mayıs 1999 Tarihinde Safranbolu'da Semineri" Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003, s. 87-110,
Sadi BAYRAM; Sultan I. Mahmud'un Vakfiyelerindeki Tezyinat, V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul 23-28 Eylül 1985.
Sadi BAYRAM; Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunun 700. Yıldönümü Münasebetiyle Sultan I. Mahmud'un Vakfiyeleri, Vakıf ve Kültür Dergisi, S.5, Ağustos 1999, Ajans-Türk Matbaası, s.4-7.
Sadi BAYRAM; Sultan II.Mahmud'un Vakfiyelerindeki Tezyinat, Vakıflar Dergisi, S.XVIII, Önder Matbaası, Ankara 1983, s.147-188.
Sadi BAYRAM; Bezm-i Âlem Valide Sultan Gurebâ-i Müslimin Hastahanesi, Prof.Dr.Zafer Bayburtluoğlu Armağanı Sanat Yazıları, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kayseri 2001,s.79-95.
Sadi BAYRAM; Sağlık Hizmetlerimiz ve Vakıf Gureba Hastahanesi, Vakıflar Dergisi, S.XIV, Önder Matbaası, Ankara, 1982, s. 101-118.
Sadi BAYRAM; Sultan II.Abdülhamit'in 1888 Tarihli Vakfiyesi, Tezyinatı ve Osmanlı İmparatorluğunda İlk Toplu Konut Projesi, Milletlerarası XII. Türk Sanatları Kongresi, Hollanda Utrecht Ağustos 1999.
Sadi BAYRAM; 893 H./1488 M. Tarihli Bir Akkoyunlu Vakfiyesi, Ortaçağ Semineri, Erciyes Üniversitesi, 8-10 Nisan 2002 Kayseri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, 2002, s.187-191.
Sadi BAYRAM; İstanbul Fethinin 549.Yıldönümü Vesilesiyle: Ayasofya Camii, Müze Olması ve Düşündürdükleri, Türk Yolu, Temmuz 2002, Kuşak Ofset, Ankara, s.16-21.
Sadi BAYRAM; Niksar Vakıflarına Toplu Bir Bakış, XVIII:Vaf Haftası, Niksar, 2001,
Sadi BAYRAM; The Effects of European Art On The Ornamentation of "Deed of Trusts", The VIII. Th İnternational Congres Of Turkish Art, Kahire, 1987, s.126-127.
Sadi BAYRAM; Sultan II.Bayezid'in Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'nde Bulunan Vakfiyelerindeki Tezyinat ve Kültürümüzdeki Yeri, IX.Türk Sanatları Kongresi, Kültür Bakanlığı Ankara 1995, Cilt 1, s.345-163.
Sadi BAYRAM; XIV. Asırda Tezhiplenmiş Beylik Dönemine Ait Üç Kur'an Cüzü, Vakıflar Dergisi, S.XVI, Önder Matbaası, Ankara, 1982, s. 143-154. (20 res.)
Sadi BAYRAM; Bulgaristan'daki Türk Vakıflar ve Vakıf Abideleri, Vakıflar Dergisi, S.XX. Mas Matbaası, Ankara, 1988, s. 475-482.
Sadi BAYRAM-Hayrettin ERSAL; Bulgaristan'da Müftü Yardımcısı Yetiştiren Bir Vakıf Kuruluşu: Nüvvap, Vakıflar Dergisi, S.XX, Mas Matbaası, Ankara, 1989, s.415-442.
Sadi BAYRAM; The Ayazma Mosque In Scutari, Image, S.37, Desen Matbaası, Ankara, 1991, s.20-23.
Sadi BAYRAM-Adnan TÜZEN, İstanbul Üsküdar Ayazma Camii ve Ayazma Camii İnşaat Defteri, Vakıflar Dergisi, S.XXII., Lâle Matbaası, Ankara 1991, s. 199-288.
Sadi BAYRAM; Sultan Reşad Devrinde Evkaf Bankası Kuruluş Çalışmaları, Vakıfların Ekonomik ve Sosyal Etkileri Semineri, V. Vakıf Haftası, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Matbaası, İstanbul 1988, s.215-220.
Sadi BAYRAM; Fatih'in Vasiyetinden, Hakses, S.30, 2 Şubat 1990, Ayyıldız Matbaası, 1990, Ankara s.27.
Sadi BAYRAM; Ahlat ve Ahlat Vakıfları, Anadolu'da Türk Mührü Ahlat Semineri, Ahlat, 20-23 Ağustos 1992, Levent ofset Matbaacılık Ankara 1993, s. 153-155.
Sadi BAYRAM; IV. Ahlat Kültür Haftası Münasebetiyle Van Gölü ve Çevresi Vakıfları" IV. Ahlat Kültür Haftası Semineri, Ahlat, 22 Ağustos 1994, Ahlat Vakfı Yayınları No: 6 Ankara 1994 Monaliza Matbaası, s.123-146.
Sadi BAYRAM; Ayaş Vakfiyeleri Üzerine Bir Deneme, Tarihte ve Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaşi Sempozyumu, Ayaş 2-4 Temmuz 1993, Bildiriler, Kariyer Matbaacılık, Ankara 1993, s.143-156.
Sadi BAYRAM; Mühr-ü Süleyman ve Türk Kültüründeki Yeri, Türk Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal'a Armağan, Ankara 1993, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Armağan Dizisi: 4, s.61-72.
Sadi BAYRAM; Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv'inde Bulunan 1783-1810 tarihleri Arasında İşlem Görmüş Bir Mühür Tatbik Defteri, III.Uluslararası Türk Kültürü Kongresi, Ankara 25-29 Eylül 1993, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, Bildiriler.
Sadi BAYRAM; Vakıflar ve Kültürel Eserlerin Korunması, Türk Kültürü, S.375, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1994, s.408-420.
Sadi BAYRAM; Giresun İli Vakıflarına Toplu Bir Bakış, Giresun Tarihi Sempozyumu Giresun 24-25 Mayıs 1996, Giresun Belediyesi Kültür Yayınları : 1, Mega Basın Yayın Şti.,İstanbul 1997, S.365-389.
Sadi BAYRAM; Beypazarı Vakıflarına Genel Bir Bakış ve Nasuh Paşa Hanı, Beypazarı Sempozyumu, Beypazarı 22-23 Mayıs 1998.
Sadi BAYRAM; Hacı Bektaş-ı Veli Merzifon'da Piri Baba Pudapeşte'de Gülbaba ve v.b. Bektaşi Vakıfları, I.Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Sempozyumu Bildirileri, 22-24 Ekim 1998, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Merkezi Ankara, 1999. S.59-62.
Sadi BAYRAM; Fatih Sultan Mehmet'in Eyüp Sultan Vakfiyesi, I.Eyüp ve Çevresi Semineri İstanbul 8-10 Mayıs 1997, Eyüp Belediyesi Yayınları, S..35-44.
Sadi BAYRAM; Eyüp Sultan Türbesinden 1919-20 tarihlerinde yapılan Çini Hırsızlığı ve Belgeleri II.Eyüp Sultan Sempozyumu, İstanbul 8-9 Mayıs 1998, İstanbul Eyüp Belediyesi Yayınları, Seçil Ofset İstanbul Kasım 1998, S.166-175.
Sadi BAYRAM; Vakıflar Genel Müdürlüğünün Tekke ve Zaviyelerin Kapatılmasından sonra Taşınır Kültür Varlıklarının Korunması ile ilgili çalışmalar, Taşınır Kültür Varlıklarının Yasadışı Trafiğinin önlenmesi Semineri 8 Mayıs 1997 Ankara,.
Sadi BAYRAM; Türk Kültüründe Mühr-ü Süleymanın Yeni, Kültür ve Sanat Dergisi , T İş Bankası Yayınları, Mart 1998, S.37, Tisamat Basımevi Ankara, S.47-51.
Sadi BAYRAM; XIV-XIX.Yüzyıl Vakfiyelerinden Türk Tezhip Sanatının Gelişimi ve Günümüzde Yorumlayanlar, Vakıf ve Kültür, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, S.1, Mayıs 1998, Plâka Matbaası Ankara 1998, S.54-58.
Sadi BAYRAM; Taşınır Kültür Varlıklarımızın Korunması ve Yasadışı Trafiğinin Önlenmesi,Genel Kurmay Başkanlığı Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı, İstanbul, 16-18 Eylül 1998, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Harbiye / istanbul, İstanbul 1999, s.80-82.
Sadi BAYRAM; "XVIII-XIX. Yüzyıllarda Yapılan Vakfiye Tezyinatlarında Batı Sanatı İzleri" "Traces of Westem art on the illimination of Vakf Documents in the 18 and 19 Centuries", Hacettepe Üniversitesi tarafından tertiplenen Uluslararası "Sanatta Etkileşim" Sempozyumu/İnternational Symposıum "İnteractıons art" 25-27 Kasım 1998, Ankara,
Sadi BAYRAM; XIV-XIX. Yüzyıl Vakfiyelerinde Türk Tezyinat San'atının Gelişimi ve Günümüzde Yorumlayanlar, Vakıf ve Kültür , S.1, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Plâka Matbaası, Ankara, Mayıs 1998, s. 54-58.
Sadi BAYRAM; Tarsus Vakıflarına Genel Bir Bakış, Cumhuriyetimizin 75.Yıldönümü Münasebetiyle Gazi Üniversitesi ile Tarsus Belediyesi'nin Düzenlediği Tarihte Tarsus Semineri 25-27 Aralık 1998,
Sadi BAYAM; Tarsus Vakıfları ve Tarsus'ta Bir Özbek Vakfı, Vakıf ve Kültür, S.4, İlkbahar Sayısı, Ajans-Türk Matbaası Ankara 1999, s.39-44.
Sadi BAYRAM; İzzet Mehmet Paşa Vakfiyesi ve Kütüphanesi, "Tarih İçinde Safranbolu, 4-7 Mayıs 1999 Tarihinde Safranbolu'da Semineri" Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003, s.
Sadi BAYRAM; Balkanlar ve Kosova, Vakıf ve Kültür, S.4. İlkbahar 1999 Sayısı, Ajans-Türk Matbaası, Ankara 1999, s.4-5.
Sadi BAYRAM; Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunun 700. Yıldönümü Münasebetiyle Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'nde Bulunun 12 Zilkâde 1262 H.- 2 Ekim 1846 Tarihli Teberrukât Eşyası Tesbit Defteri, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III.Eyüp Sultan Sempozyumu, 28/30 Mayıs 1999, Eyüp Belediyesi Yayınları, Seçil Ofset, İstanbul , Şubat 2.000, s.420-427.
Sadi BAYRAM; Bulgaristan'da Bulunan Osmanlı Vakıflarından Bir Demet, Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu, Bildiriler, 17-19 Mayıs 2000, Şumnu-Bulgaristan, C.1, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s.127-135.
Sadi BAYRAM; Hicaz Demiryolları ve Vakıflar, Orta Doğu'da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Semineri / International Symposium on Ottoman Heritage in the Middle East/ Papers Submitted to International Symposium Ottoman Heritage in the Middle East, Hatay 25-28 Ekim 2000, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Can Reklamevi Basın Yayın Ofset Matbaacılık, Ankara 2002, C.I, s. 115-129.
Sadi BAYRAM; Amasya Vakıflarına Genel Bir Bakış, Amasya Tamimi'nin 84. Yıldönümüve Amasya ili Kültür e Turizm ve Eğitim Bilgi Şöeni, 31 Mayı 2003/ Ankara Türk Dil Kurumu Salonu,
Sadi BAYRAM; Türk Kültür Tarihi ve Bize Bıraktığı Stratejik Bir Kurum : Vakıflar, 21.Yüzyılda Türk Dünyası Jeopolitiği, Muzaffer Özdağ'a Armağan, Derleyenler, Prof.Dr.Ü.Özdağ-Dr.Y.Kalafat-M.S.Erol, Avrasya Stratejik Araştırmalar Yayınları, Ankara, 2003, C.II, s.307-322.
Sadi BAYRAM; Ünlü Türk Düşünürü Hacı Bayram-ı Veli ve Akkoyunlu Uzun Hasan'ın Ankara Hacı Bayram Türbesi'ne Vakfettiği Halen Danimarka'da David's Samlung Koleksiyonunda Bulunan Tarihi Şamdanın Düşündürdükleri, VIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Sakarya Üniversitesi 26-28 Nisan 2004 ,
Sadi BAYRAM; Kıbrıs Fatihi Lala Mustafa Paşa'nın Erzurum Vakfiyesi, VII. Orta Çağ ve Sanat tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Erzurum Atatürk Üniversitesi, Erzurum 20-23 Nisan 2005,
Sadi BAYRAM ;Lala Mustafa Paşa'nın Artvin'deki 971 H./ 1563 M. Tarihli Vakfiyesi, Karadeniz Araştırmaları,Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi,S.6, Yaz.2005, s. 78-96.
Sadi BAYRAM; İstanbul-Eyüp Mahallesi Sakinlerinden Askeri Kâtip Hafız İbrahim Ethem Efend'nin Eyüp Sultan Türbesi'ne Ait Nukut Vakfiyeleri ve Türkiye Vakıflar Bankası'nın Özelleştirilmesi, İstanbul Eyüp Belediyesi Eyüp Semineri, 7-9 Mayıs 2005, FSF Printring Hause, İstanbul 2005, s.78-81.
Sadi BAYRAM; Atik Valde Nurbanu Sultan'ın 990 H./1592 Tarihli Vakfiyesi, İstanbul Toptaşı Nurbanu Sultan Külliyesi ve Kültürümüzdeki Yeri, Atatürk Kültür Merkezi tarafından tertiplenen Uluslar arası VII. Türk Kültürü Kongresi, Ankara, 21-26 kasım 2005.
Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Defter No: 604/219/311
Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Defter No: 605/50-70 .
Başbakanlık Osmanlı Arşivi,Y.MVT. 141/12; EV.d. 1/11645; A.MKT.UM. 380/11
İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Yayınları, C.3, İstanbul 1991, s.415-416.
Abdülgani Fahri Bulduk, ( Yayına hazırlayan, Burhan zengin),Mardin Tarihi, 1999, s.50-54.
Ara Altun, Mardin Ulu Camii ve Çifte Minareler Üzerine Birkaç Not, Vakıflar Dergisi, S.IX, Mars Matbaası, Ankara 1971, s.191-200., 25 res.
Ara Altun,Anadolu'da Artuklu Devri Türk Mimarisi'nin Gelişimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1978, s. 61-75.
Nejat Göyünç, XVI. Yüzyıl Mardin Sancağı, İstanbul 1969, s.107.
Albert Gabriel, Voyages Archeologiques la Turque Orientale, Paris 1940, s.20
Sauvaget, Incriptions Arabes, , Voyages Archeologiques la Turque Orientale, Paris 1940, s.1, 291
Van Berchem,Inchriften aus Syrien Mesopotamien und Kleinasien, Leipzig 1909, n.100
Ali Emiri, Kâtip Ferdi'nin Mardin Artuklulartı Tarihi, İstanbul 1331, s.25
Ali Boran, Anadolu'daki İç kale Cami ve Mescidleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.s.
İbrahim Artuk, Mardin Artukluları Tarihi, İstanbul 1944, s.96.
İbrahim Artuk-Cevriye Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslâmi Sikke Kataloğu, C.1, Maarif Basımevi, İstanbul 1971,s. 398-400, Lev.LII, LIII.
|