TÜRK KÜLTÜR TARİHİ
VE
BİZE BIRAKTIĞI STRATEJİK BÜYÜK BİR KURUM :
VAKIFLAR
Bu makale " 21.Yüzyılda Türk Dünyası Jeopolitiği, Muzaffer Özdağ'a Armağan, C. II, s.307-322." De yayımlanmıştır.
Sadi BAYRAM
Türk kültür ve medeniyeti oldukça zengin olup, araştırmalarla gün yüzüne çıkmaktadır. İnsanın yaradılışından, beşeriyetin ikinci atası olan Hz. Nuh'dan sonra tarihi bilgiler yavaş yavaş gün yüzüne çıkmaktadır.
Hz.Nuh'un büyük oğlu olan Yafes , bilindiği gibi Türklerin soy seceresinin başlangıcı kabul edilir. Hz. Nuh, elde bulunan Kitab-ı Mukaddes'inde Yafes'e Doğu ülkelerini verdiğini kaydeder.
Türkler de Kore kıyılarından Viyana kapılarına kadar geniş bir ülkeyi kendilerine onbinlerce yıldan beri yurt edinmişler, Yafes , Diyarbakır, Cizre, Kerkük, Musul yolu ile Bağdad'a inmiş, oralardan Zagaros Dağlarını aşarak Büyük Türkistan'a ulaşmış, orada çoğalarak Ergenekon'u yaratmıştır. Ancak Uluğ Türkistan'da iç denizlerin kuruması, otlakların iklim tesiri ile yavaş yavaş ortadan kalkmaksından sonra dünyanın çeşitli yerlerine göç etmişlerdir. İşte bunlardan bazıları da Macarlar ve Finliler, Sakalardır.
Türkler, Çinliler'i de savaşta yıldırdığından milâttan önce 240-220 yıllarında, tarihte meşhur olan ve günümüzde yüzbinlerce turistin ziyaret ettiği, dünya kültür mirasları listesindeki Çin Seddini inşa ederek onlardan korunmak istemişlerdir.
Göktürkler, Uygurlar'dan sonra tarih sahnesine çıkan Büyük Selçuklular, zaman zaman Doğu Anadolu'ya da taarruz etmişler, buralarda vakıflar da kurmuşlardır. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi'nde bulunan en eski belge 440 H./ 24 Aralık 1048 M. tarihlidir. Seyyid Halil Gucudivâni'ye ait bir vakfiyedir.
Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan'ın Anadolu'ya 1071 de girerek Anadolu'yu ikinci defa yurt tutması üzerine, feth edilen şehirlerde, mahalli idareciler ve mümtaz devlet adamları şehirlerin en merkezi yerinde ve ekseriyetle akropolde vakıf yolu ile inşa ettikleri ulu camiler etrafında şehirler gelişmiş, sosyal , kültürel ve ekonomik tesisleri kurmuşlar ve batının kampüs dediği külliyeler vücut bulmuştur.
Ulu camiler inşa edilirken beden temizliği için öncelikle boy apdesti alınmasını temin bakımından, hamamlar inşa edilmiş, arkasından ruh temizliği için camiler yapılmış, arkasından okuma için , beyin temizliği için medreseler ve mektepler yapılmış, zaman bildirmek için muvakkithaneler ilâve edilmiş, ticaret için kervansaraylar, hanlar, bedestenler ve arastalar yapılmış, fakirler ve açları yolcuları doyurmak için imârethaneler, hastalar için darüşşifalar, yolcuların konaklaması için kervansaray ve hanlar yapılarak halkın istifadesine sunulmuştur. Bütün bu çalışmalar mahalli zenginler tarafından hep vakıf yolu ile yapılmış, dünya malı burada kalır, bıraktığınız eserler size sadaka olur zihniyeti hakim olmuş, dolayısı ile merkezi hükümet bayındırlık işlerine , sosyal ve kültürel işlere, mahalli ekonomik konulara zaman kabetmemiştir. Yollar, köprüler, çeşmeler, sebiller, kuyular, su tesisler de hep vakıf yolu ile yapılmıştır .
Toplumun maddi ve manevi ihtiyaçlarının karşılanmasında en büyük görevi üstlenen vakıfların, ne zaman ortaya çıktığı konusunda, bilim adamlarınca çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. Bir kısım araştırmacılar vakfın İslamiyet'ten önce de var olduğu fikrini savunarak Sümerlere, Eski Türklere, Roma ve Bizans İmparatorluğuna ya da Cahiliye Devrine kadar dayandırmaktadır. Ancak, bu fikirde bir noksanlık vardır. Zira; Hititlerde, Firglerde, Grek ve Roma kültüründe mabetlere yapılan adaklar, sadece rahip sınıfının kullanımına ait olup, halk bunlardan istifade etmezdi. Batıdaki Rönesans ve Reform hareketlerinden öncesine kadar hıristiyan kiliselerindede aynı durum mevcuttu.
Ancak islâmiyette, vakıf malın gelirinden kamu yararlanmış ve ihtiyaçları karşılanmıştır. Hz. Muhammed'in Fedek Hurma Bahçelerini vakfettiği, meyvalarının halkın istifadesine arzedildiği bilinmektedir.
Vakıf kurumunun çok ilerilere gitmeden tarihi seyrine baktığımız zaman, Emeviler ve Abbasiler Döneminde hızla gelişen vakıflar, Abbasiler Döneminde hukuksal esasları da belirlenerek bütün İslâm alemine yayılmıştır.
Selçuklu İmparatorluğunun kuruluşu ile birlikte vakıflar daha da önem mükemmel ve görkemli dönemine ise, Osmanlı İmparatorluğu zamanında kazanmış, daha sonraki Beylikler Döneminde de bu müessese gelişmiş, en ulaşmıştır.
Anadolu Selçuklu dönemine ait vakfiyeler elimizde son derce az olup, sayıları 75'i geçmemektedir . Selçuklu vakfiyeleri ve tarihi üzerinde Mükrimin Halil Yinanç, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Prof.Dr.Osman Turan, Prof.Dr. İbrahim Kafesoğlu, İbrahim Hakkı Konyalı, Ord.Prof.Dr.Ahmed Süheyl Ünver, Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk, Osman Nuri Gençosman, M.Zeki Oral, Prof.Dr.Mehmet Altay Köymen, Prof.Dr.Nejat Kaymaz, Prof.Dr.İsmet Kayaoğlu, Prof.Dr.Ali Sevim, Prof.Dr.Refet Yinanç çeşitli yayınlar yapmışlardır.
Osmanlı Vakıfları konusunda; Prof.Dr. Bekir Kütükoğlu, Prof.Dr.Mubahat Kütükoğlu, Ekrem Hakkı Ayverdi, Prof.Dr.Semavi Eyice, Prof.Dr.Bahaeddin Yediyıldız, Prof.Dr.Tuncer Baykara, Prof.Dr.Yusuf Küçükdağ, Prof.Dr.Hasan Yüksel, Ömer Demirel, Dr.Nazif Öztürk, Prof.Dr.Yıldız Ötüken, Prof.Dr.Hakkı Acun, Prof.Dr.Aynur Durukan, Prof.Dr.Ali Haydar Bayat, Prof.Dr.Gönül Öney, Prof.Dr.Halûk Karamağaralı, Prof.Dr.Beyhan Karamağaralı, Prof.Dr. Rüçhan-Oluş Arıklar, Prof.Dr. Mehmet Şeker, Prof.Dr. Hakkı Önkal, Prof.Dr. Bozkurt Ersoy, Prof.Dr. İnci Kuyulu-Ersoy, Prof.Dr.Rahmi Hüseyin Ünal, Prof.Dr. Zafer Bayburtluoğlu, Yad.Doç.Dr. Mehmet İbrahimi ve sanat tarihi, tarih öğretim üyeleri Selçuklu Osmanlı vakfiyeleri ve vakıf müesseseleriyle ilgli yayınlar yapmışlardır.
Çeşitli yayınlardan derlediğimiz vakıf menşeli Selçuklu ve Osmanlı eserlerinin bir kısmının adı ve yapılış tarihleri şöyledir :
Ankara Alâettin Camii 1178, Konya Ulu (Alâaddin) Cami 1192, Erzurum Üçkümbetler (12. ve 14. yüzyıllar), Sivas Ulu Camii (12. yüzyıl), Kayseri Ulu Cami 1205, Gevher Nesibe Darüşşifası 1206, Afyon-Sincanlı-Boyalıköy Hanikâhı 1210, Antalya Evdir Han 1210-19, İzzettin Keykavus Dar'üşşifası 1217, Amasya Halifet Gazi Türbesi 1226, Sivas-Divriği Ulu Camii ve Dar'üşşifası 1227, Konya Aksaray Sultan Hanı 1229; Mevlâna Külliyesi 1230, Antalya Alara Han 1231, Antalya Yivli Minare 1236, Antalya Kırıkgöz Han 1236-46, Antalya-Alanya Şarapsa Han 1236-46, Kayseri Hunat ( Huand-Hond) Hatun Külliyesi (1238), Amasya Burmalı Minare 1237-47, Afyon-Ishaklı (Sultandağ) Sahip Ata Fahreddin Ali Kervansarayı 1249, Konya Karatay Medresesi 1251, Konya İnce Minareli Medrese 1260-1264, Amasya Gökmedrese 1266-1267, Afyon-Anıtkaya (Eğret) Eğret Han 1267, Kırşehir Cacabey Medresesi 1271, Sivas Gökmedrese 1271, Afyon Ulu Camii 1272, Kayseri Döner Kümbet 1276, Afyon-Çay Taş Medresi ve Taş Han 1278, Ankara Ahi Şerafeddin ( Arslanhane) Camii 1290, Antalya Mevlevihanesi 13.yüzyıl, Antalya Kesikminare 13.yüzyıl (camiye çevrilişi), Konya Horozlu Han 13. yüzyıl; Kayseri Külük Camii 13. yüzyıl, Kayseri Lâle (Lala) Camii 1308, Kayseri Avgunlu Medresesi (13. yüzyıl), Erzurum Çifte Minareli Medrese 13. yüzyıl sonu, Erzurum Yakutiye Medresesi 14. yüzyıl başı; Nevşehir Hacıbektaş Külliyesi 14. yüzyıl, Kütahya Ulu Cami 14.yüzyıl, Kırşehir Ahi Evan-ı Veli Külliyesi 1307, Amasya Bimarhane 1308-1309, Aydın-Çine Ahmet Gazi Camii 1308-9, Birgi Ulu Cami 1312, Kütahya Vacidiye Medresesi 1314-15, İznik Orhan İmâreti 1324-25, Bilecik Orhan Gazi Külliyesi 1331, İznik Ayasofya Camii 1330-31( camiye çevrilişi), İznik Ayasofya Camii 1330-31( camiye çevrilişi), Afyon Kubbeli Mescit 1330-31, Ankara Ahi Elvan Camii 1331-1389 ? ( 1391'de tamir kitâbesi var ), Bursa Alâattin Bey Camii 1324-25, Bursa Alâattin Bey Türbesi 1332-33, İznik Hacı Özbek Camii 1333-34, İznik Hacı Hamza Camii 1345, Ankara Ahi Yeşil Mescidi 1349-1392, Ankara Ahi Şerafeddin Türbesi 1350, Afyon Arasta Mescidi 1355-56, İznik Orhan Gazi Medresesi 1359-60, Bursa Orhaniye Zaviyesi ve Medresesi 1359-60, Amasya-Suluova-Yolpınar Köyü Seyyid Necmeddin Yahya er-Rufâi Türbesi 1362-63 Antalya-Alanya Gülefşan Köyü Camii 1373, Afyon-Şuhut Kubbeli Mescit 1374, Ankara Murad-ı Hüdâvendiğâr Köprüsü 1375, Afyon-Sandıklı Ulu Camii 1378, Bolu-Mudurnu Yıldırım Hamamı 1382, Amasya-Merzifon Çifte Hamam 1388, Bursa-İznik Nilüfer Hatun İmâreti 1388, Bursa Ulu Cami 1396-1400, Afyon Kâbe Mescidi 1397, Aydın-Söke-Balat İlyas Bey Camii 1403, Edirne Eski Cami 1403-1414, Merzifon Çelebi Mehmed Camii 1411, Merzifon Çukur Çeşme 1411, Tokat Alaca Mescit 1412-13, Merzifon Çelebi Mehmed Medresesi 1414-15, Amasya Bayezıd Paşa Camii 1414, Afyon-Şuhut Ulu Camii 1415-16 Amasya Emir Şadgeldi Hamamı 1417-20, Bursa Yeşil Külliyesi 1419-1421, Bursa Timurtaş Paşa Hamamı 1420, Merzifon Devlet Hatun Zaviyesi ( Çelebi Mehmed Medressesi yanı- bugünkü Çınar Oteli yeri) 1422, Tokat İvaz Paşa Medresesi 1423, Bursa Muradiye Külliyesi 1425-26, Ankara Hacıbayram Camii 1425, Selânik Sultan Murad Han Hamamı 1427, Amasya Yörgüç Paşa Camii 1428, Bursa Emir Sultan Zaviyesi 1428, Ankara Abdülkâdir İsfahani Mescidi 1429, Ankara Hacıbayram Türbesi 1429, Bursa Buhari Zaviyesi 1430, Edirne Şah Melek İmareti Hanı ve Köprüsü 1431, Bergama Hibetullah Hanı 1432, Edirne Muradiye Camisi 1434, Gelibolu Mahmut Bey Hamamı 1434, Kütahya Mevlevihâne 1434, Amasya Yörgüç Paşa Hamamı ve Köprüsü 1436, Bursa İsa Bey Medresesi ve Hamamı 1436, Edirne Üç Şerefeli Külliyesi 1438-1447, Ankara Karacabey Hamamı 1440, İzmir-Tire Yahşi Bey Hamamı ve Hanı 1441, Kastamonu İsmail Bey Külliyesi 1451, Bursa Sultan II. Murad Türbesi 1451, Merzifon Taceddin İbrahim Camii ve külliyesi 1452, Bergama Umur Bey Külliyesi 1454, Bursa Tuz Pazarı Kervansarayı 1454, Merzifon Piri Baba Türbesi 1463, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmâret Camii ve Külliyesi 1472, Afyon Kasım Paşa ( Alaca ) Hamamı 1475-6, II. Bayezid Külliyesi 1485, Amasya Sofular Camii 1485, Başağa Medresesi 1488, Amasya Küçük Ağa Camii ve Medresesi 1495, Adana Tuz Hanı ve Mescidi 1497, Amasya Hatuniye Camii 1510, Adana Ramazanoğlu Külliyesi 1513-41, Konya Piri Mehmed Paşa Zaviyesi 1521, İstanbul Hafsa Sultan Külliyesi 1522, Kocaeli-Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi 1523-24, Afyon-Sincanlı Sinan Paşa Külliyesi 1524-25, Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Camii 1530-31, İstanbul Şehzâde Külliyesi 1547, Adana Kemeraltı Camii 1548, İstanbul Mihrimah Sultan Külliyesi 1548, İstanbul Süleymaniye Külliyesi 1550-57, İstanbul Beşiktaş Sinan Paşa Külliyesi 1555, İstanbul Eminönü Rüstem Paşa Külliyesi 1561-62, Van-Hoşap Hasan Bey Medresesi 1563, Van Hüsrev Paşa Medresesi 1567, Aydın Üveys Paşa Camii 1568, Edirne Ali Paşa Çarşisı 1568, Edirne Selimiye Külliyesi 1568-74, Antalya Murat Paşa Camii 1570, Hatay-Payas Sokollu Külliyesi 1574, İstanbul-Fındıklı Murat Paşa Camii 1574, İstanbul-Kadırga Sokollu Külliyesi 1577, İstanbul-Tophane Kılıç Ali Paşa Külliyesi 1580, İstanbul-Üsküdar Şemsi Paşa Külliyesi 1580, Üstanbul-Üsküdar Toptaşı Nurbanu Sultan ( Atik Valde) Külliyesi 1583, Manisa Muradiye Külliyesi 1583-88, Aydın Hasan Çelebi Camii 1585, Ayfon Mısri Camii 1593, Aydın Ramazan Paşa Camii 1594, İstanbul Yenikapı Mevlevihanesi 1598, Afyon Ot Pazarı Camii 1601, Kırıkkale Hasan Dede Köyü Camisi 1605, Diyarbakır Nasuh Paşa Camisi 1606-1611, Ankara-Beypazarı Nasuh Paşa 1613, Aydın-Kuşadası Öküz Mehmet Paşa Kervansarayı, Kırıkkale-Delice Seyyit Mustafa Kara Baba Türbesi 1646, Van-Pizan Hüsrev Paşa Medresesi 1653, Aydın Şemsi Paşa Camii 1659, Amasya-Merzifon Kara Mustafa Paşa Külliyesi 1666, Kayseri İncesu Kara Mustafa Paşa Kervansarayı 17. yüzyıl, Adana Mestanzâde Camii 1682, Aydın Süleyman Bey Camii 1683, Aydın Nasuh Paşa Külliyesi 1708, Afyon Yeni Cami 1711, Aydın Cemal Bey Hamamı 1763, Ağrı Doğu Bayazıt İshak Paşa Külliyesi 1784 gibi Anadolu'da vakıf yolu ile inşa edilmiş, halkın yararına sunulmuş daha onbinlerce eseri sıralamak mümkündür.
Ayrıca nukut vakfı dedeğimiz nakit para vakıfları da vardır ki; nakit paraya ihtiyacı olanlara onu onburbuçuk kuruşa verilmesi vakfiye şartlarında belirtilmiştir. O devirde bankalar olmadığı için, vatandaşın tefecilere gitmesini önleyecek bir tedbirdir. Para verilirken borcun geri ödenebilmesi için kefâlet istenmektedir. Bunun dışında bir nev'i bugün faiz geliri diyebileceğimiz nemâların da vakfiyelerinde belirtilen hayır işlerine sarfedilmesi öngörülmüştür. XIX. Ve XX yüzyıl başlarında nukut vakfı kuruluşunda büyük artış görülmektedir. Daha sonraları nukut vakıfları Cumhuriyet Döneminde Vakıf Paraları Nemalandırma Müdürlüğüne dönüştürülmüş , 1954 yılında kurulan Türkiye Vakıflar Bankasının asli sermayesini oluşturmuştur.
Gerileme Döneminden itibaren Balkanlardan gelen soydaşlarımıza vakıf Çiftlikleri toprak olarak dağıtılmış veya işgallerine göz yumulmuştur. İstanbul Ok Meydanı, Balkan Savaşı sırasında, Balkanlardan gelen göçmen soydaşlarımız tarafından işgal edilmiş olup o tarihten beri işgal altındadır. 1992'li yıllarda işgalcilere Bakanlar Kurulu Kararı ile rayiç fiattan satılması kararlaştırılmışsa da, Hükûmetle vatandaşın barışık olma duygusu, siyasi nedenlerle icraata halen geçilememiştir.
Eskişehir Çifteler, Sultan II.Mahmut Vakfı arazileri, yine Balkanlardan gelen soydaşlarımıza verilmiştir.
Kafkas Göçmenleri de ülkenin çeşitli yerlerine yerleştirilmiş ve bunlarda vakıflar kurmuşlardır . Batum, Kars, Oltu, Ardahan, Dağıstan, Kafkasya, Çerkes, Abaza, Gürcü muhacirleri olarak zikredilmektedir.
Hacettepe Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Türk Tarih Kurumu Üyesi olan Prof.Dr.Bahaeddin Yediyıldız'ın doktora tezi olan ve fransızca olarak yayımlanan kitabında XVIII. Yüzyıl vakıfları detaylı olarak incelenmektedir . Türk Tarih Kurumu patronajında bütün vakfiyeler Sayın Yediyıldız'ın Başkanı olduğu bir Komisyon tarafından bilgisayara aktarılarak geniş bir çalışma başlatılmış bulunmaktadır.
Miriam Hoexter tarafından yayımlanan ve Hatice Güzel tarafından türkçeye çevrilen ' Yirminci Yüzyılda Vakıf Çalışmaları : Durum Tesbiti ' konulu makale dikkate şayandır .
Vakfiyeler incelendiğinde görülecektir ki Anadolu topraklarının asgari ¾'ü vakıftır. Ancak bu topraklar çift kiralama karşılığı , mütevellilerin daha çok gelir getirici yatırım yapmak arzuları, suistimal sonucu şahıslar eline geçmiştir. 1800'lerde kurulan Amasya İli Taşova ilçesi eski adı ile Yemişenbükü Erbaa, Tokat sınırına kadar 1257 M. tarihli Seyyid Nurettin Alparslan vakfına aittir. Ankara Ayaş ilçesi ve Ayaş'tan Güdül'e kadar uzanan geniş arazi Sultan II. Bayezıt Vakfındandır. Ankara Mamak ilçesi Ahi Mamak, Etimesgut, Ahi Mes'ut vakfı olduğu bilinmektedir. Bâlâ, Oğul Bey Vakfıdır. T.C. Ziraat Bankasının, T.C. Merkez Bankasının ve Dışişleri Bakanlığı Misafirhanesi olan Ankara Palas'ın, Küçük Tiyatronun bulunduğu yerler tamamen Kızıl Bey Vakfı arazisidir.
Selçuklu ve Osmanlı geleneğine bakacak olursak, devlet genelde fütühatla uğraşmakta, devlet büyükleri ve zenginler de halıkın hizmetinde ve kamu hizmetlerini mahallinde halladerek, Başkente fazla yük olmak istememektedirler. Yani bugünkü Amerika Birleşik Devletleri gibi, onlardan gördüğünü tatbik eden eski Cumhurbaşkanlarımızdan Turgut Özal'ın istediği gibi mallinden idareye atalarımız önem vermişlerdir. Ecdadımız ise bunu daha bin yıl önce tatbik ediyordu.
Aslında Cambridge Üniversitesi merkezi plânı bizim medreselerin planının gelişmiş şekli olup, Haçlı Seferleri sayesinde Orta Doğuda gördüklerinin bir tatbikatıdır. Bizim külliyelerimiz ' campus ' olmuştur. Şimdi de biz bugün onları taklit ediyoruz.
Amerikan üniversiteleri ve kolejler hep bir mütevelli Heyet tarafından vakıf yolu ile idare edilmektedir. Biz de 1980'lerde özel yüksek okul ve akademileri devletleştirip fakülte ve üniversiteler yaptık. Sonunda Vakıf üniversitelere döndük. Halen 20 vakıf üniversite yurdumuzda eğitime hizmet etmektedir.
Bunlar: Atılım, Başkent, Bahçeşehir, Beykent, Bilgi, Bilkent, Çağ, Çankaya, Doğuş, Fatih, Haliç, Işık, İstanbul Kültür, Kadir Has, Koç, Maltepe, Sabancı, Ufuk, Yaşar, Yeditepe Üniversiteleridir. Ancak söz konusu üniversitelerin adı ve kuruluşları vakıf olmakla birlikte dolar bazında öğrencilerden Türkiyenin normal vatandaşın veremeyeceği ücretle öğrenci kadetmektedirler. Halbuki geleneksel vakıf anlayışında hizmetler karşılıksız ve ücretsiz yapılmaktadır. Geleneklerimize, geleneksel vakıf anlayışına tamamen tersdir. Ayrıca devletten de büyük miktarda yardım almaktadırlar. Hazine arazileri söz konusu vakıflara 49 seneliğine çok cüz'i rakkamlarla kiralanmaktadır.
Yurdumuzda vakıflar genelde dörde ayrılmaktadır:
1. Mülhak Vakıflar: Vakıf kurucusunun iradesi ile belirlenen, genelde ailenin en büyüğü ve en akıllısı tarafından, yani mütevelliler eli ile idare edilen, Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından genelde iki yılda bir teftiş edilen, her yıl blançosunu Vakıflar Genel Müdürlüğüne tasdik ettiren, satacağı veya alacağı gayrimenkulleri önceden vakıflar Genel Müdürlüğünden izin alan vakıflardır. Anadolu'ya girdiğimiz tarihten itibaren, bin yıldan beri kurulan yüzbinlerce vakıfdan bugün sadece 307 adet mülhak vakıf kalmıştır.
Misal olarak, Sokollu Mehmed Paşa Vakfı, Karacabey Vakfı, İskender Paşa Vakfı, Güpgüpzâde Vakfı, Nakipzâde Vakfı, Kayserili Hacı Ahmet Vakfı, gibi.
2. Mazbut vakıflar: Bin yıldan beri Anadolu'da hüküm süren mülhak vakıflardan, vakıfın soyu sona erip, on yıldan beri vakfı idare etmek üzere mütevelliliğe müracaat edilmemiş vakıfların şartlarını idame ettirmek maksadıyla söz konusu vakıflar mazbutaya alınmakta ve her türlü işlemleri Vakıflar Genel Müdürlüğünce yapılmaktadır. Vakıf soyu tarafından tekrar müracaat edildiğinde mülhak vakfa dönüş izni 2762 sayılı kanuna göre verilmemektedir. Ancak; vakıfın evlâtlarına galle fazlası adı verilen ve yapılacak masraftan sonra vakfın parası kalırsa, vakfiye şartlarında belirtilen oranda evlâda bir para verilmektedir ki , bu hüküm şartları halen yerine getirilmekte, bazı vakıf evlatlarına ücret ödenmektedir. Mazbut vakıflara misal olarak; Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Vakfı, Öküz Mehmet Paşa Vakfı, Kayserili Doğancıbaşı Hacı Ahmet Ağa Vakfı, Bezm-i Âlem Valide Sultan, Padişah ve Valde Sultan vakıflarının tamamı, Köprülüzâde Mehmed Paşa, Mimar Sinan, Ahi Ahmed Nahcivani, Abdülkâdir İsfahani , Yahya Efendi vakıfları verilebilir.
Bunları sayısı günümüzde kesin olarak belli olmamakla birlikte, 44.000 civarında olabileceği, eski mahkeme kayıtları ve kararları olan Şer'i Siciller ve diğer arşivlerdeki bilgiler bilgisayara aktarıldığında bu sayının yüzbinleri bulacağı sanılmaktadır. Zira; Selçuklulardan itibaren Binazsla yapılan savaşlar, Mogolların hegemonyası, Beylik Dönemi iç savaşları, Yıldırım Bayazıt ile Timur'un Ankara Meydan Muharebesi, Çaldıran Savaşı, Mercidabık Savaşı , diğer harpler, depremler, sel gibi tabii âfetler neticesi nda bir çok vakfiye kaybolmuştur. Ancak mahallinde gelenek olarak devam edenler bulunabilir. Evkaf Nezaretine kaydettirilmeyen yüzbinlerce vakıf olduğu muhakkaktır.
Bugün Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi'nde 27.022 adet vakfiye bulunmaktadır. Bunların bir kısmı zeyl, yani ek vakfiye olduğundan 21.000 civarında mazbut vakıf bulunduğu tahmin edilmektedir.
Arşiv kayıtlarındaki belgelere, yani eski fihristlere göre bir sayım yapma ihtiyacı duyarsak ; eski idâri taksimat olan 67 il sayısına göre vakıf sayıları dağılımı şöyledir :
Adana merkez 104, ilçeleri Kozan 21, Ceyhan 12, Pozantı 1, Seyhan 7, Saimbeyli 1, Karataş 15, Yumurtalık, Toplam 166,
Adıyaman merkez 29, Besni 22, Kâhta 4, Gerger 1, Toplam 56,
Afyon merkez 289, Şuhut 38, Sultandağı 19, Emirdağ 92, Sandıklı 128, Sincanlı 30, Dinar 38, Dazkırı 7, Bolvadin 44, Çay 19, Barçınlı 24, Toplam 728,
Ağrı 7,
Amasya merkez ilçe 404, Gümüşhacıköy 57, Merzifon 74, Suluova 1,Toplam 536,
Ankara merkez ilçe 265, Altındağ 7, Ayaş 50, Bâla 75, Beypazarı 111, Çankaya 24, Çubuk 113, Haymana 101, Kızılcahamam 113, Çamlıdere 19, Kalecik 97, Keskin 71, Nallıhan 32, Polatlı 24, Şereflikoçhisar 118, Yenimahalle 52, Elmadağ 3, Güdül 6, Delice 2, Sulakyurt 4, Toplam 1.287,
Antalya merkeç ilcesi 88, Korkuteli 109, Bucak 16, Serik 14, Alanya 109, Mamnavgat 40, Elmalı 88, Finike 17, Akseki 54, Kaş 55, Kalkan 20, Toplam 610,
Artvin merkez 14, Hopa 29, Arhavi 42, Şavşat 44, Yusufeli 25, Toplam 154,
Aydın merkez ilçe 548, Bozdoğan 239, Çine 136, Nazilli 564, Germencik ( İneâbâd) 146, Karacasu 22, Kuşadası 26, Sultanhisar 12, Söke 49, Toplam 1.742,
Balıkesir merkez 382, Dursunbey ( Gökçedağ) 50, Karesi 35, Burhaniye 216, Edremit 224, Ayvalık 12, İvrindi 17, Balya 61, Savaştepe ( Giresun) 11, Susurluk 34, Erdek 19, Kapıdağ 6, Edincik ( Aydıncık) 26, Bandırma ( Manyas ) 83, Gönen 75, Bigadiç 45, Sındırgı 57, Kepsut 71, Toplam 1.424,
Bilecik merkez 115, Gölpazarı 60, Bözöyük 61, Osmaneli( Lefke) 29, Pazaryeri 12, Söğüt 85, Karacaşehir 22, Toplam 384,
Bitlis merkez 106, Ahlat 3, Keşan 1, Toplam 110,
Bingöl 1,
Bolu merkez 304, Akçakoca 26, düzce 125, Gerede 122, Göynük 95, Kıbrıscık 8, Mengen 35, Mudurnu 95, Seben ( Pavlu ) 11, Yığılca ( Yılanlıca ) 8, Toplam 829,
Burdur merkez 53, İncirli 92, Ağlasun 25, Tefenni 33, Kemer 9, Gölhisar 44, Yeşilova 8, Kaşaklı 8, Toplam 272,
Bursa merkez 578, Orhaneli 152, Harmancık 29, Gemlik 57, İnegöl 150, İznik 53, Mudanya 43, Yenişehşr ( Yarhisar) 128, Orhangazi 12, Kirmastı ( Mustafa Kemal paşa ) 155, Mihaliç ( Karacabey ) 108, Karacaşehir 21, Toplam 1.486.
Çanakkale, merkez 79, Biga 147, Dimatoka ( Gümüşçay) 7, Çan 27, Ezine 62, Bayramiç 56, Lapseki 49, Eceâbad 18, Ayvalık Tuzla-Ayvacık 90, Bozcaada 2, Gelibolu 60, Toplam 597,
Çankırı mekez 211, Çerkeş 151, Eldivan 3, Eskipazar ( Viranşehir ) 31, Ilgaz 75, kurşunlu 33, Orta 26, Ovacık 11, Şabanözü 23, Yapraklı 41, Toplam 605 ,
Çorum merkez 331, İskilip 246, Osmancık 92, Mecitözü ( Gelengiras ) 66, Sungurlu 50, Kargı ( Kazdağı ) 22, Toplam 807,
Denizli merkez 397, Saray 27, Girenis 5, Tavas 111, Acıpayam ( Gölhisar ) 61, Toplam 601,
Diyarbakır merkez 139, Lice 4, Ertgani ( Osmaniye ) 53, Çermik 19, Toplam 215,
Edirne merkez 250, Enez 7, Havsa 28, İpsala 13, Keşan 44, Meriç ( Kavaklı ) Dimitoka 69, Uzunköprü 56, İskeçe ( Yenicekarasu ) 38, Gümülçine 270, Ortaköy 12, dedeağaç 13, Toplam 800,
Elazığ merkez 173, Palu 41, Keban 8, Maden ( Ergani ) 13, Ağın 4, Toplam 239,
Erzincan merkez 207, İliç( Kuruçay ) 6, Kemah 35, Refahiye 17, Tercan 6, Eğin ( Kemâliye ) 29, Toplam 300,
Erzurum merkez 443, Hınıs 8, Tortum- İspir 49, Pasinler 18, Narman 12, Oltu 6, Aşkale 1, Toplam 537,
Eskişehir merkez 193, İnönü 42, Sivrihisar 127, Mihalıccık 57, Karacaşehir 21, Çifteler 3, Toplam 443,
Gaziantep merkez 283, Islahiye 3, Kilis 74, Nizip 28, Toplam 388,
Giresun ( Bulancak) 162, Keşap 42, Kırık ( Pazarsuyu ) 21, Görele ( Yavebolu ) 90, Şarkikarahisar ( Şebinkarahisar ) 163, Toplam 478,
Gümüşhane merkez 73, Yağmurdere 3, Torul 19, tirebolu ( Kürtün ) 100, Kelkit 17, Şiran 10, Bayburt 80, Toplam 302,
Hakkâri (Gevaş ) 3,
Hatay merkez 144, Altınözü 10, Dörtyol 9, İskenderun 28, Kırıkhan 2, Reyhanlı 4, Samandağı 7, Yayladağı 4, Toplam 208,
Isparta merkez 213, Gönen ( Hâmit) 5, Keçiborlu 14, Eğridir 66, Sütcüler ( Pavlu ) 3, Atabey 20, Barla 4, Şarkikaraağaç ( Yalvaç ) 142, Uluborlu 51, Toplam 428,
Mersin ( İçel) merkez 71, Amanur 76, Gülnar-Mut 85, Silifke 50, Tarsus 126, Toplam 408,
İzmir merkez 481, Ödemiş-Birgi- Balyanbolu 367, Urla 23, Torbalı 28, Nif ( Kemalpaşa ) 12, Çeşme Seferihisar 48, Menemen- Foça 58, Bergama- Kınık 168, Bayındır 60, Tira 235, Karaburun 17, Toplam 1.498,
Kocaeli ( İzmit ) 200, Karamürsel- Yalova 98, Kandıra- Karasu 94, Gebze 51, Kaymaz 20, ağaçlı 6, Sarıçayır 2, Toplam 470,
Kars 11, Aradahan 2, Toplam 13,
Kastamonu merkez 426, Abana 7, Araç 101, Azdavay 27, Cide 18, Daday 111, Devrekani 63, İnebolu 110, Küre 41, Taşköprü 121, Tosya 106, Toplam 1.131,
Kayseri merkez 446, Develi ( Köstere ) 103, İncesu 22, Bünyan 55, Pınarbaşı 116, Yahyalı 8, Sarıoğlan ( Milas ) 6, Toplam 756,
Kırklareli merkez 65, Pınarhisar ( Tırnova ) 7, Babaeski 14, Lüleburgaz 32, Toplam 118,
Kırşehir merkez 151, Kaman 6, Çiçekdağı 21, Keskin 86, Mucur 28, Toplam 292,
Konya merkez 457, Kadınana 66, Karaman 188, Ermenek 106, Karapınar 20, Ereğli 70, Kazımkarabekir 12, Bozkır 96, Hadim 39, Seydişehir 55, Göçükebir 13, Beyşehir 80, Kıreli 23, Akşehir 109, Doğanhisar 10, Cihanbeyli 13, Ilgın 74, Turgut 6, Toplam 1.437,
Kütahya merkez 546 , Gireği ( Aslanapa ) 25, Örencik 6, Armutlu 7, Gümüş 15, Altuntaş 31, Simav 103, Eğrigöz 101, Gediz 94, domaniç 22, Toplam 930,
Mardin merkez 96, Cizre 14, Savur ( Nusaybin ) 6, Gercüş 2, Toplam 118,
Malatya merkez 180, Arapkir 54, Akçadağ ( Arga ) 15, Darende 68, Erguvan 1, Pötürge 18, Toplam 336,
Manisa merkez 532, Akhisar 93, Alaşehir 70, Demirci 129, Gördes 95, Tırhala 122, Kula 66, Salihli 45, Adala 26, Sart 4, Selendi 3, Toplam 1.185,
Kahraman Maraş merkez 137, Andır 20, Elbistan 22, Süleymanlı 3, Afşin 5, Toplam 187,
Muğla merkez 184, Fethiye- Mekri 50, Menteşe- Köyceğiz 86, Datça 15, Bodrum 33, Yatağan 6, Milas 109, Toplam 483,
Muş 21,
Nevşehir merkez 188, Avanos 44, Gülşehir ( Arapsun ) 67, Hacıbektaş 27, Ürgüp 77, Toplam 403,
Niğde merkez 189, Bor 80, Ortaköy 14, Çamardı 13, Ulukışla 35, Aksaray 169, Toplam 520,
Ordu merkez 116, Perşembe 68, Ünye 88, Bolaman 18, Fatsa 149, Çakaş 13, Toplam 452,
Rize Merkez 151, İspir 7, Mepavri 35, Pazar ( Atina ) 78, Hemşin ( Ortaköy ) 29, Toplam 300,
Sakarya ( Adapazarı ) merkez 230, Akyazı 7, Geyve 132, Taraklı 19, İsafi-Todurga 8, Toplam 396,
Samsun merkez 266, Bafra 81, Çarşamba 126, Ökse ( Kutlukent ) 21, Akçay 11, Cevizderesi 7, Terme 79, Arım 29, Keşderesi 11, Meydan 6, Vezirköprü 167, Havza 58, Lâdik 123, Toplam 985,
Siirt 28,
Sinop merkez 91, Ayancık 40, Boyabat 92, Gerze 37, Elfelek 10, Toplam 270,
Sivas merkez 271, Divriği 103, Hafik 65, Gürün ( İnönü ) 18, Kangal 24, Halaz 4, Zamantı 7, Zara 31, Şarkışla 24, Yıldızeli 36, Suşehri 7, Koyulhisar 4, Toplam 594,
Tekirdağ merkez 61, Çorlu 25, Hayrabolu 58, Malkara 51, Şarköy 9, Saray- Vize 39, Toplam 243,
Tokat merkez 165, Artova ( Kazabat- Kazova ) 40, Komnat 14, zile 28, Erbaa ( Sonya- Taşova ) 181, Niksar 165, Zile- Turhal 122, Reşadiye ( İskefsir ) 2, Toplam 717,
Trabzon merkez 286, Akçaabat 191, Maçka 87, Of 239, Sürmene 138, Vakfıkebir 115, İpsada 3, Şarla 19, Çaykara 5, Toplam 1.083,
Tunceli merkez 33, Mazgirt 16, Toplam 49,
Şanlı Urfa merkez 56, Birecik 42, Halfeti ( Rumkale ) 7, Hilvan 1, Siverek 28, Suruç 4, Viranşehir 4, Toplam 142,
Uşak merkez 68, Eşme 31, Birge( Alanyurt ) 3, Güre 1, Toplam 103,
Van merkez 28, Erciş 3, Gevaş 2, Muradiye 1, Toplam 34,
Zonguldak merkez 44, Bartın 101, Çaycuma 12, Devrek 79, Eflani 16, Ereğli 115, Karabük 6, safranbolu 133, ulus 11, Toplam 517;
Yozgat ve İstanbul hariç genel toplam 33.146.
3.Cemaat ve esnafa mahsus Vakıflar : Azınlık vakıfları olarak da zikredilebilir. 162 adettir.
4.Yeni Vakıflar : Cumhuriyetin kuruluşundan 1972 yılına kadar 73 adet vakıf kurulmuş olup, medeni kanuna göre bunlar birer tesistir. 903 Sayılı Kanuna göre kurulan vakıflarda 26 Eylül 2003 tarihine göre 4945 adet olup, bunlardan 404 adedi faaliyetlerini yürütemediğinden bağımsız Mahkemeler tarafından kapatılarak varsa kalan malları, gayelerine uygun diğer vakıflara aktarılmıştır. Üniversite vakıfları yeni vakıf kapsamındadır. 4945 adet vakfın da 2972 adet şubesi vardır. Mesela sadece Türkiye Diyanet Vakfının 900'ü aşkın şubesi bulunmaktadır.
Söz konusu vakıfların 9/10'u vakıf adından ve geleneğinden uzakta olup, dernek hüviyetindedirler. Gelirlerinin % 80'ini Hayır işlerine sarfetmesi, yaptığı hizmetlerden ücret almaması gerekirken, maalesef bağış adı ile ücret almaktadır. Mesela Nufus İdaresinden yeni hüviyet almak zarureti duyulduğunda, vukuatlı nüfus ilmühaberi almak gerektiğinde, bağlı olduğu Nüfus Müdürlüğüne faks çekmek ihtiyacı duyulduğunda, bedeli devlet kasasına girmemekte, Vakfa bağış makbuzu kesilmekte; Cumhuriyet Savcılıklarından sabıkasızlık belgesi almak istendiğinde, Adalet Vakfına Bağış Makbuzu kesilmekte, trafik muayenesinde Çevre Vakfına makbuz kesilmekte, vatandaş da ücretsiz olması gereken işlemlerde kibarca soyulmakta, bu konuda Başbakanlık genelgeleri olduğu halde usulsüz işlemler devam etmektedir. Bağış, gönül rızası ile yapılır, halbuki söz konusu vakıflara kesilen makbuzlar zorakidir. Aksi halde işi yapılamamaktadır.
Kanunla kurulan, Türkiye'nin her il ve ilçesinde bulunan Valilerin ve Kayamakamların başkanı oldukları Sosyal Dayanışma Vakıfları da yeni vakıflar arasındadır. Vakıflar kanunla kurulmaz. Vakıf; ferlerin kendi istekleriyle, dışarıdan hiç bir tesir olmaksızın, sadece Allah rızası, insanlık sevgisi ile kendi mallarını, kamu hizmetine tahsisidir .
Vatandaştan bağış para veya gayrimenkul dilenerek vakıf kurulmaz. Üyeli vakıf olmaz. Bu tip vakıflar dernek statüsüne bir an önce çıkarılacak bir kanunla alınmalıdır.
Türk Eğitim Vakfı, Türk Silâhlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı, Mehmetcik Vakfı, Koç Vakfı, Rahmi M.Koç Müzecilik Vakfı, Hacı Ömer Sabancı Vakfı, Sevda-Cenap And Muzik Vakfı, Başkent Üniversitesi Vakfı, Hacettepe Üniversitesi Vakfı, İhsan Doğramacı Vakfı, İnönü Vakfı, Türkiye Güçsüzler ve Kimsesizlere Yardım Vakfı, Kardeşler Vakfı, Karayolları Vakfı, PTT Vakfı, Merzifonlular Vakfı, Türkiye Eğitim Gönüllüleri Vakfı, Kartal Vakfı, Aziz Mahmud Hüdai Vakfı, Yahya Efendi Vakfı, Konya Turizm Vakfı, İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı, İznik Vakfı, yeni vakıflar arasında sayılabilir.
Günümüzde yeni vakıf kurulması için Vakıflar Genel Müdürlüğü sermaye kıstası getirmiştir.
Sosyal ve kültürel amaçlı vakıflar için 318.400.000.000 Tl,
Eğitim ve Sağlık amaçlı vakıflar için 477.600.000.000 Tl,
Diğer amaçlı vakıflar için de 796 milyar lira sermaye veya eşdeğer de menkul veya gayrimenkul kurucular tarafından konması 2003/2 sayılı tebliğde yer almaktadır.
Aslında bunun hukuku tarafı yoktur. Anayasaya göre isteyen herkes vakıf kurabilir. Mantar gibi vakıfların çoğaşlasını önlemek, teftiş imkanları göz önüne alınarak ve vatandaştan para toplamadan hizmet yapabilmek, enflasyondan fazla etkilenmemek gerekçesiyle bu tebliğ yayınlanmıştır.
Vatandaş isterse az bir sermaye ile vakıf kurmak için mahkemeye baş vurabilir. Ancak mahkeme Vakıflar Genel Müdürlüğünden görüş talep ettiğinde vakıflar menfi cevap verir. Hakim de buna uyarsa, vakıf ret edilmiş olur. Temyiz de genelde buna uyar.
Günümüzde bir Vakıf kurulması için öncelikle vakfın amaçlarını belirten bir senet, noterde yapılır. Vakfın hızlı kurulabilmesi için gayri resmi olarak senet taslağı Vakıflar Genel Müdürlüğü Hukuk Müşavirliğine inceletilir. Uygun görüş aldıktan sonra, noterde tasdiki yapılarak Mahkemeye müracaat yapılır. Mahkeme kararından sonra vakıf faaliyete geçebilir.
Selçuklulardan Osmalı İmparatorluğunda Tanzimat Dönemine kadar geçen yediyüz yıl içinde; Sıbyan Mektepleri, medreseler, Milli Eğitim Bakanlığına; köprüler, yollar Bayındırlık Bakanlığına, Hastahaneler Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına, Kütüphaneler, Müzeler, Türk Büyüklerina ait Türbeler Kültür Bakanlığına, Camiler Diyanet İşleri Başkanlığına, çeşmeler, sebiller, sular, mezarlıklar mahalli belediyelere kanunla verilmiş olup, Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü hizmetleri günün şartlarına göre oldukça azaltılmıştır. Buna karşılık gelirleri de azalmış, kanunla kira gelirleri son 20 yıl içinde iki defa yükseltilmiş-indirilmiş, gelir getirici bir çok emlâki yurt dışında kalmıştır.
Cumhuriyetimizin kurucusu Büyük Atatürk de vakıf konularıyla ilgilenmiş ve TBMM. Açış konuşmalarında ana konulara değinmiş olup, vakıflar hakkında söylediği sözler aşağıda sunulmuştur:
1 MART 1922'DE T.B.M.M.'Nİ
AÇIŞ NUTKUNDAN
"Vakıflarla ilgili konulara gelince; bilinmektedir ki vakıflar memleketimizin mühim bir servetini teşkil eder. Bu servetten millet ve memleketin gerektiği şekilde istifade edebilmesi için Şer'iyye Vekâletiyle beraber bütün Bakanlar Kurulunun ve hatta Yüce Meclisin bu hususu ehemmiyetle tetkik ile bu büyük müessesenin haraplıktan korunmasını ve memlekete faydalı bir hale konulmasını temenni eylerim.
Efendiler!
Vakıfların varoluş esprisi göz önüne alınınca; bunun dini müesseseler ile beraber hizmet ve sosyal dayanışmayı hedeflediği ortaya çıkar.
Vakıfların imarethaneler, bimarhâneler, hastahaneler, kütüphaneler, kervansaraylar, hamamlar, çeşmeler, mektepler, medreseler, ve diğer irfan müesseselerini kapsamış olması, vakıflara ait konuların çözümünde uyulması zorunlu olan esasları göstermektedir."
K. ATATÜRK
1 MART 1333 (1923) T.B.M.M.'NİN
4. TOPLANTI YILINI AÇARKEN
"Efendiler !
Geçen sene zarfında Evkaf Vekâleti; dini ve hayri yapıların tamir ve inşaatında oldukça mühim bir faaliyet göstermiştir. Yapılan tamirler, yurdun çeşitli yerlerinde olmak üzere toplam; 126 cami ve mescit ile 31 medrese ve mektep, 22 su yolu ve çeşme, 175 akar ve 26 hamama ulaşmıştır.
339 senesinde İstanbul'a ait olup, şimdiye kadar teşkilâtsızlık yüzünden ihmal edilen bentlerin tamiratı ciddiyetle göz önüne alınarak; bu hususta bir kanun tasarısı hazırlanıp, Türkiye Büyük Millet Meclisine sevk edilmiştir ve adı geçen Kanunun Yüce Meclis tarafından kabulü halinde İstanbul'da susuzluk tehlikesine maruz kalan halk ve dini yapıların su ihtiyacı mümkün olduğu kadar azaltılacaktır.
Toplamı önemli bir miktara ulaşan vakıflar giderlerinin hiçbir denetime tutulmadan harcanması uygun olmadığı gibi, devamlı olarak halk tarafından yapılan şikâyetlerin bir an önce tetkiki mümkün olmadığından, yeniden Teftiş Kurulu oluşturulması bütçeye konmuştur.
Aylık yirmibeş, elli kuruş gibi küçük bir ücretle hizmetlerini yürütmekte olan din görevlilerinden 487 kişinin maaşlarına şimdiye kadar 13006 lira zam yapılmış ve bu sene içinde bir o kadar lira zam kararlaştırılmıştır.
Efendiler !
Geçen sene arz etmiştim. Bu sene de tekrara mecburum ki, vakıflar konusu mühimdir. Memleket ve milletin hakiki menfaati yönünden tetkik ve günün gereklerine uygun bir şekilde çözülmesi lâzımdır, çok gereklidir."
K. ATATÜRK
Konya'dan zamanın Başbakanı Sayın İsmet İnönü'ye 'Acele ve Önemlidir ' Kaydı ile 20 Şubat 1931 Tarihinde Gönderilen Telgraf:
BAŞVEKİL İSMET PAŞA HAZRETLERİNE
Son inceleme gezilerimde çeşitli yerlerdeki müzeleri ve eski sanat ve medeniyet eserlerini de gözden geçirdim.
1. İstanbul'dan başka Bursa, İzmir, Antalya, Adana ve Konya'da bulunan müzeleri gördüm. Bunlarda şimdiye kadar bulunabilen bazı eserler muhafaza olunmakta ve kısmen de yabancı uzmanların yardımıyla tasnif edilmektedir. Ancak memleketimizin hemen her tarafında emsalsiz hazineler halinde yatmakta olan eski uygarlık eserlerinin ilerde tarafımızdan ortaya çıkarılarak ilmi bir şekilde koruma ve tasnifleri ve geçen devirlerin sürekli ihmali yüzünden çok harap bir halde olan âbidelerin korunmaları için Müze Müdürlüklerine ve kazı işlerinde kullanılmak üzere (arkeoloji) uzmanlarına şiddetle ihtiyaç vardır. Bunun için Maarifçe yurt dışına öğrenime gönderilecek öğrencilerden bir kısmının bu konuya ayrılmasının uygun olacağını düşünmekteyim.
2. Konya'da asırlarca devam etmiş ihmaller sebebiyle büyük bir tahribat içinde bulunmalarına rağmen, sekiz asır evvelki Türk medeniyetinin gerçek mimari şaheserleri sayılacak kıymette bazı binalar vardır. Bunlardan bilhassa Karatay Medresesi, Alâeddin Câmii, Sahip Atâ Medrese Cami' ve Türbesi, Sırçalı Mescit ve İnce Minareli Cami derhal ve acele olarak onarıma muhtaç bir durumdadırlar. Bu tamirin gecikmesi ve âbidelerin tamamen ortadan kalkmasına sebep olacağından, öncelikle asker tarafından kullanılanlarının boşaltılmasını ve tamamının uzman kişiler kontrolünde onarımının temin edilmesini rica ederim.
K. ATATÜRK
Cumhuriyetimizin kurucusu , Büyük önder Gazi Mustafa Kemâl Atatürk ' ...milli şuûrun ayakta kalabilmesi ve uyanık bulunması için dil ve tarih uğrunda çalışmaya mecburuz. Türk çocuğu ecdâdını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır. Türk kabiliyet ve kudretinin tarihteki başarıları meydana çıktıkça bütün Türk çocukları kendileri için lâzım gelen hamle kaynağını o tarihte bulacaklardır ' diyerek bize bu konular hakkında araştırma yapmal için ufuk açmıştır. Sosyal tari araştırmacılarımız 30 yıldan beri büyük yol almış, kültürümüzü yabancılara artık onlar öğretmektedirler.
Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğünün 55.000 civarındaki vakıf emlâki ve sayıları 9.289 civarındaki tescilli eski eseri sinesinde barındıran Vakıflar İdaresinin 22.000 civarında kiracısı bulunmaktadır. Dolayısı ile ekonomi çakının önemli bir dişlisidir. Cumhuriyetimizin ilk on yılı içinde maliye Hazinesine büyük yardımlar yapmış, genç Cumhuriyetin yeni Başkentinin imârında büyük katkısı olmuş, geçmişten geleceğe bir köprü görevini üstlenmiş kutsal bir kurum olan Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğünün bir atılım yapması çağın gereken icaplarındandır.
4.541 civarındaki yeni vakıfları ile sivil toplum örgütünün idarecisi ve kontrolörü hüviyetindedir. Yurdun çeşitli il ve ilçelerine dağılmış bulunan Milli Eğitim Bakanlığı idaresindeki 55 Vakıf Orta öğretim yurtlarında 12.600 civarındaki öğrencinin barınma ve beslenme ihtiyacını halen karşılamakta, yurdumuzun çeşitli il ve ilçelerine dağılmış bulunan 51 imâretlerinden fakir vatandaşımız yararlanmaktadır.
Günümüzde geleneksel vakıf neden az kuruluyor, Türkiyede'ki bütün vakıfları kontrol ve denetleme yetkisine haiz Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğüne vatandaşlar neden mal bağışı yapmıyorlar da Diyanet vakfına günde birkaç mülk bağışlanıyor diye bir soru sorulduğunda, verilecek cevap oldukça basittir.
Zira; Başbakanlık vakıflar Genel Müdürlüğü 1262 sayılı Kanunun çıktığı 1935 yılından beri, yani Katma Bütçeli olduğundan beri, vakfiye şartlarını tam olarak yerine getiremediği gibi fonksiyonlarını da icra edememektedir. Vakfiyelerde açıkca bir hüküm olduğu halde ; yolda kalmış vatandaşın karnını doyuramaz, gideceği şehre bir otobüs biletini alamaz, herhangi bir yerde yatıramaz, her vakiyenin içinde olan ecdadının ruhuna çeşitli duaları okutamaz, kurbanını kesemez, hacca vatandaş gönderemez, öğrenciye burs veremez, yılda bir defa , genelde Ramazan ayında bir mevlid okutur, 23 Bölge Müdürlüğünde birkaç kurban keserse, halk da bunları görünceeski vakıfların hizmetleri tam olarak yapılamıyor, benimki de ileride yapılamaz, düşüncesiyle mal bağışlamıyor.
Türkiye Diyanet Vakfı da bütün camilerde, ekseriyetle Cuma vaâzında veya hutbede, gerekli konuşmayı yapar ve camiye gelen vatandaşın kalbine nufuz ederse, vatandaş da ahiret geleceğini düşünerek, malını Diyanet Vafına bağışlıyor, Vakıflar Genel Müdürlüğü de bunları seyrediyor.
Böyle bir kurum, 657 Sayılı Devlet Memurları kanunu ve 1050 Sayılı Devlet Muhasebat Kanunları ile idaresi mümkün görülmemektedir. Bağımsız hâle getirilmelidir. 1913 yılında Vakıfta çalışanlara ait bir okuldan mezunlara iş verilirken, mevzuatı çok karmaşık bir halde iken, 1935 yılında çıkan bir kanunla Katma Bütçeli bir idare yapılmış ve 1983'te 227 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile idare edilen Kurumun Teşkilât Kanunu 19 yıldır çıkarılamamıştır. Yüce Atatürk 1922'lerde bütün Meclisin üzerinde durması gereken bir kuruluş olmasını Meclis kürsüsünden seslendirirken, siyasetin bu kurumun etkisinden kurtarılması, geleceği için büyük önem arzetmekte, Cumhurbaşkanımızın seçeceği en az 15 kişilik bağımsız mütevelliler eli ile yönetilmesi ve kendi aralarından Genel Müdür ve Vakıflar Meclisinin seçilmesi, seçilenlerin en az 10 yıl görevde kalması, vakıfların reorganizasyonu için elzem olmaktadır.
Osmanlı İmparatorluğunda Evkâf Nezareti'nin 1826 yılında kurulmasını müteakip, Sadrazamdan sonra protokol sırasında başı çeken Bakanlık, günümüz politikalarına göre her geçen gün küçültülme aşamasınadır.
Diyanet İşleri Başkanlığı idaresindeki vakıf malı camileride bulunan teberrukât eşyaları, her geçen gün çalınmakta ve yurt dışına kaçırılmakta ve yurt dışı kolleksiyonları ve müzeleri zenginleştirmektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü süratle yeni müzeler açmalı veya Kültür Bakanlığına bağlı mahalli müzelerde milli kültür mirasımız olan teberrükât eşyaları sergilenmelidir.
Tanıtma Fonu'nun kültüre ayrılan kısmından, dünya kültür mirasları olan vakıf abide ve eski eserler sür'atle restore edilmeli, restoratör elemanların iyi yetişmeleri sağlanmalıdır. Üniversiteler ile Vakıflar idaresi müşterek çalışmalı, bilgi birikimi birbirlerine aktarılmalıdır.
26.09.2003
e.mail :sadi.bayram@gmail.com
sadibayram@sadibayram.com
www.sadibayram.com
0312-285 88 16
GSM: 0532-396 73 89
|
