FATİH SULTAN MEHMED'İN EYÜP SULTAN KÜLLİYESİ VAKFİYESİ
Bu makale İstanbul Eyüp Belediyesi tarafından düzenlenen I. Eyüp Sempozyumunda bildiri olarak sunulmuş ( 05.05.1997) ve seminer kitabında 1997 tarihinde yayımlanmıştır.
Sadi BAYRAM
Kültür tarihimize baktığımız zaman İstanbul'un önemli bir yeri olduğunu görüyoruz. Öncelikle Hz. Muhammed, hepinizin bildiği hadisinde şöyle diyor :
" Letuftahannel Konstantiniyyetufeleni melemir-u emiruhâ ve leni'mel ceyşu zâlikel ceyş - İstanbul elbet feth olunacak. O'nu feth eden emir ne güzel emir ve o'nu fetheden asker ne güzel askerdir "
Bu övgüye mazhar olabilmek için, İstanbul'a doğru yola çıkan bir çok müslüman, ya o yolda ebediyete intikal etti veya şehitlik mertebesine ulaştı. İşte bunlardan en önemlisi ve en şöhretlisi Hz. Muhammed'in Sancaktarı Hz. Halid Eba Eyyüb-i Ensari !...
Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'u feth ettikten sonra, Akşemseddin tarafından bulunan Hz. Halid Eba Eyyüb-i Ensari mezarı, Fatih Sultan Mehmed'in emri ile Türbe'ye dönüştürülmüş, bu kutsal mekânın yanına, bir de külliye yaptırmıştır.
İnsan sevgisi, eşitlik ve insan haklarının öncüsü olan Fatih Sultan Mehmed Han'ın; Allah rızası,hayır-hasenat duygusu ile birlikte, bu ulvi din büyüğü vesilesiyle inşa ettirdiği bu külliyenin mutlaka bir vakfiyesi mevcuttu. Fatih Sultan Mehmed'in Ayasofya Vakfiyesi'nde Eyüp Sultan Külliyesi Vakfı'ndan söz etmediğine göre, vakıf ruhunu ve amacını tam anlamıyla kalbinde meczeden Fatih Sultan Mehmed'in, Eyüp Sultan Külliyesi için mustakil bir vakfiyesi elbette vardı.
1591 senesinde , bu vakfiyenin zayi olduğu zannedilmektedir. Her halde bu yönden, vakfiyenin yeniden yazımı icabetmiş ve aşağıda incelediğimiz 1591 tarihli Vakfiye ortaya çıkmış olup, vâkıf olarak da Sultan Murad-ı Sani oğlu İstanbul Fatihi, Sultan Mehmed'den vâkıf olarak bahsedilmekte, o tarihdeki Padişah olan Sultan III. Murad'dan söz edilmemektedir. Vakfiyenin tarihi ise, 999 Zilkâdesi Evâhiri'nde ./ Eylül (9) başları 1591 M.
Ayrıca, Sultan I. Ahmed zamanında, Evâil-i Rebiulâhir 1020 H. / (2)Mayıs başları 1611 tarihinde ise, Eyüp'de bir kasap dükkanı ile İstanbul-Hacı Ferhad Mahallesi'nde ev-mahzen değiştirilmesiyle ilgili bir hüccet vardır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Kültür ve Tescil Dairesi Başkanlığı Arşivi`nde bulunan, K.18 numara ile muhafaza edilen, Fatih Sultan Mahmed`in Eyüp Sultan vakfiyesi arapcadır.
290x168 mm. ebadında, bordo renkli ciltli, sürme altun yaldızlı gofre şemseli, olan eserin her sayfasında 196x100 mm.ebadında, mavi, yaldız kırmızı, mavi renkli çizgilerden yapılmış cetvel içinde her sayfada 11 satır bulunmaktadır. İlk sayfada Sultan Ahmed`in enine tam sayfa renkli tuğrası bulunmaktadır.
Zahriye sayfasında, tezhipli alan 101x100 mm`lik bir alan kaplar. Lacivertimsi mavi renkli ana şema; 35x100 mmm`lik dikdörtgen üzerinde akroter diyebileceğpimiz alaınlık yüksekliği 29 mm.dir. Üzerinde 5 tığ bulunmaktadır. Metinde önemli yerler kırmızı, mavi veya yaldızla yazılmıştır. 25 varak olan eser, 45. sayfada sona erer. 46-47. sayfalarda tasdik vardır. 48 ve 49. sayfalarda ise hüccet bulunmaktadır.
Vakfiyede külliyede bir cami, bir medrese. bir imaret yer almakta, bunların sonsuza kadar idâmesi için de, muhtelif gelir getirici akarlar yeralmaktadır.
Bunlar :
A- Rumeli
a.Eyüp kazası :
1. Eyüp'te Rahmetli Zal Mahmut Paşa Camii yanında dört tarafı yol olan birbirine bitişik debbağ dükkânları önünde, iki katlı 5 hücre ( oda ).
2.Eyüp'te; Şem'acı dükkânı ve Ferruh Kethüdâ vakfi ile deniz ile çevrili 10 adet Debbağ dükkânı,
3.Rahmetli Mehmed Paşa Vakfı Önünde Harem Mer'ası, kabristan, meydanlık. umumi yol, ile çevrili 20 dükkânın tamamı,
4.Sevkiyat Mahzeni , Hz. Şeyh Kabristanı ve Salhane denilen dükkânlar
ile adıgeçen vakıf ile birbirine bitişik 5 ev,
5.Deniz tarafında ve etrafı deniz, meydan ve Kasap Balaban Mahallesi
ile mahdud Salhane denilen dükkânların tamamı,
6.Sevkiyat Mahzenleri yanında, bir tarafı deniz, bir tarafı Muallim i
Hakâni Mahzeni, vakıf bostanlar ile mahdud, birbirine bitişik 4 ev,
7.Mutfak önünde ekmekçi fırını, Hibe Hoca Vakfı, mezkur vakıf ile yolla belirlenen birbirine bitişik 6 ev,
8.İmâret yanında bulunan Muallim-i Sultani'nin Dar'üttalimi, imâret ve iki tarafı yolla mahdut, birbirine bitişik 8 dükkanın tamamı,
9.Cami hariminde, harim, Defterdar Murad Çelebi Vakfı, yol ile çevrili, birbirine bitişik 9 adet attar ve bakkal dükkânın tamamı,
10.İmâret yanında, Ekmekci fırını, diğer tarafları vakıf ile çevrili,
birbirine bitişik 4 dükkânın tamamı,
11.Ekmekçi fırını,
12.Eski Hamam,
13.Atik Çifte hamam ( Kadın ve erkekleri mahsus),
14.Yeni Hamam,
15.Kelleci dükkânı,
16.Çarşıda 2 dükkân,
17.Cami yanında başcı dükkânı,
18.Molla Çelebi, Molla Kudbiddin ve Ali Çelebi Vakıfları ve yol
ile çevrili bitişik dükkânlar,
19.Piyade Mahmud, Taşcı Ahmed, Taşcı Keşkek mülkleri ve yol ile çevrili dükkânlar,
20.Fatih Camii yanında, Süleyman Çelebi bostanı, deniz, kabristan ve yol ile çevrili bostanın tamamı,
21.Muallim-i Sultani'ye ait şem'acı dükkânı yanında Zal Paşa mezarı,
Ahmet Bey mülkü, kabristan ve yol ile belirlenen bostanın tamamı,
22.Yavedûd yanında Seyfi Efendi bostanı, yol, kabristan ile çevrili
bostanın tamamı,
23. Eyüp kasabası arazisinin hepsi; yani, İstanbul Kale Kapılarından Eğri Kapı'dan başlayıp, batıya doğru giden yol yanındaki Moralı Kafir Nasrani kuyusudan Otakcıbaşı Mescidi yanındaki Ali Paşa Çeşmesine, oradan devamla Ahmet Paşa Mer'ası yanında Subaşı Süleyman Mescidi önündeki çeşmeye, oradan Suterazisi denilen mahalle, oradan Ahmed Paşa Sarayı'na, oradan Topcubaşı ahırı önünden geçerek mezkur Topcubaşı Mescidi'ne, oradan mezkur cihete doğrularak, Kanlıkavak denilen mahalle, oradan güneye meylederek
Hayreddin Paşa Çiftliğine giden yol yanındaki su terazisine, Kadı Bahaüddin'in oğlunun Hz. Eba Eyyüb-i Ensari Camii vakfı için hükmeylediği mezralar yanındaki Okçuzâde Defterdar Efendi mer'asına, oradan MüderrisKöyü'ne giden yola, Hayreddin Paşa Çiftliği namıyla maaruf mezra önündeki havuz yanından bağlar tarafındaki Kemer Köprüsü'nün başına , oradan batı istikametinden kuzeye meylederek Yerlikaya'ya, oradan Ordu yoluna, Çukurçeşme denilen mevziye, Pir Çelebi mezrasından Kemer Köprü'ye, oradan Sekban Kara Ali Değirmeni'ne, oradan Alibey Köyü'nün üstünden geçen Taşlıburun denilen yola, oradan meşhur Despite Köprüsü'ne oradan deniz kenarını takiben merhum Ali Paşa Kethüdâsı Ferruh'un kiremithanesi yanından geçerek hududun evveli olan Eğri Kapı'ya birleşir.
b.Edirne Kazası :
1.İshak Fakih karyesi'nin tamamı,
2.Aynı yerde Nasırlı Köyü,
3.Ergene Kazası muzafatından Tilmiş arazisi, 4.Bakladı karyesi,
5.Pavli Köprüsü yanında Yeniköy'ün tamamı, 6.Kızılağaç keryesi, Yeniköy'ün tamamı,
c.Vize Kazası:
1.Tatarlı karyesi,
d.Keşan Kazası :
1.Hacı İlyas Karyesi,
2.Seydiköy,
3.Dedeköy,
4.Asiköy,
e.Havvas-ı Mahmud Paşa Kazası:
1.Halil Fakih mezrası. f.Filibe Kazası :
1.Müderrisli Köyü ( vâkıfın evlâdlarına tahsis ettiği muayyen hisse
hariç ),
2.Hızırşeyhli mevkii,
3.Menteşeli karyesi,
g.Silistre :
1.Karınabad kazası Şeyhler Köyünün tamamı,
2.Basılıkova Köyü.
B- .Anadolu Vilâyeti:
a.Mihaliç Kazası :
1.Çatallar Karyesi,
2.Koçaş,
3.Eksehor,
4.Kazasker Mevlânâ Mahmud ibni Seydi Ahmed imzalı ve Sultan
tarafından işaretli vakfiyede hududu tesbit edilmiş olan Mihaliç kazası Ahatca, Arasiti, Esengazi adı 3 karye,
5.Namazlık,
6.Kirmasti,
7.Küçük, Büyük Kadı Köylerin tamamı,
8. Gedis'e bağlı Kızılca, Bayındır (?) Halıcı ve Dereköy'ün tamamı.
b.Bursa Kazası :
1.Mashara Köyü,
c.İznik Kazası:
1.Pazarköy,
d.Ulubat Kazası:
1.Balcı Köyü,
2.İmnos Köyü,
e.Kirmasti Kazası:
1.Ahituzcu karyesi,
2.Uzgur karyesi,
3.Müminli Köyü,
f.Gebze Kazası :
1.Hereke Köyü'nün tamamı,
Eyüp Sultan Camii, imareti, medresesi'nin idamesi için Fatih Sultan Mehmed tarafından vakfedilmiştir.
Külliye'deki Görevliler :91
----------------------
Medrese İçin : 5 ------------
1 Muhasebeye kâdir 1 kâtip, 1 Müderris,
1 Bevvap,
1 Ferraş,
1 Hafız-ı kütüp,
Cami için : 49
----------
1 Hâtip,
2 İmam,
2 Müezzin
5 devir okuyan hâfız,
1 Sermahfil,
29 Huffaz,
1 Her gün bir cüz okuyan Sermahfil, 2 Muarrif
4 Kayyum,
2 Kandilci,
İmaret İçin : 18
------------
1 İmaret Şeyhi,
1 Kâtip,
1 Vekilharç,
1 Kilerdar,
1 Kontrol Memuru,
2 Ferraş,
3 Aşcı,
2 Ekmekci,
1 Buğday döven- odun yaran,
1 Pirinç temizleyen,
1 Et getiren hammal,
1 Bevvab,
2 Odun ve buğday anbarcısı.
Tahsilât için :13 -------------
1 Tahsidar,
1 Kâtip,
2 Filibe Kazası için bir tahsildar ve bir kâtip, 2.Karınâbâd Kazası için tahsilar ve kâtip
2 Kişi (Tamir ve termimi yazmak için )
2 Mihaliç Kazası için bir tahsildar ve bir kâtip,
2 Aydın ilindeki vakıf için bir tahsildar ve bir kâtip,
1 kişi ( Aydın'da bulunan Han ve dükkanların tamir ve termimi için )
Türbe için : 6
----------
4 Türbedâr,
2 Ferraş
Ücretler : Günlük 510 dirhem.
--------
Müderris, günlük 50 dirhem,
11 öğrenciye 16,5 dirhem,
Müid, günlük 5 dirhem, Süpürgeciye günlük 1 dirhem, Mütevelliye, mahsülün onda biri. Evkâf kâtibine 10 dirhem,
Hatip, günlük 15 dirhem,
2 İmam, günlük 10'ar dirhem, 2 Müezzin günlük 4'er dirhem,
5 Hafız, her birine günlük 2'şer dirhem,
Eczai Şerif okuyan 29 kişinin her birine günlük 2'şer dirhem, Harem-i Cedid kapısısına günlük 2 dirhem,
Muvakkit, günlük 3 dirhem,
Ferraşların her birine, günlük 2 dirhem,
4 Kayyum, her birine günlük 2'şer dirhem, Muarrif, günlük 2 dirhem,
Türbedarların her birine,günlük 2'şer dirhem, Türbe ferraşına, günlük 1 dirhem,
Hafız-ı Kütüp, günlük 1 dirhem,
Eczâ-i Şerife muarrifine, günlük 1 dirhem, İmaret Şeyhine, günlük 10 dirhem,
Matbah Kâtibine, günlük 5 dirhem, Vekilharca, günlük 2 dirhem, Kilardara, günlük 2 dirhem,
Et ve Ekmek temin edene, günlük 2 dirhem, 3 Aşcının her birine, günlük 7'şer dirhem, Ekmekcilerin her birine, günlük 5 dirhem, Matbah Bevvabına, günlük 1 dirhem,
Buğday döven-et getiren hammala, günlük 1 dirhem, Pirinç ayıklayana, günlük 1 dirhem,
Buğday Mahzenindeki Ambarcıya, günlük 2 dirhem, Odun De,posundaki Hademeye, günlük 0,5 dirhem,
Eyüp'deki 2 tamircinin her birine, günlük 2,5 dirhem,
Aydın'daki tamirciye,( hizmetine devam ettikce), günlük 3 dirhem, Aydın ili Mukataa Tahsildarına, günlük 4 dirhem,
Mukataa Tahsilar Kâtibine, günlük 4 dirhem,
Filibe'deki Vakıf Tahsidarına, günlük 5 dirhem, Filibe'deki Vakıf Kâtibine, günlük 4 dirhem, Karınâbat'daki Vakıf Tahsilarına, günlük 4 dirhem, Karınâbat'daki Vakıf Kâtibine, günlük 2 dirhem, Vize'deki Vakıf Tahsilarına, günlük 4 dirhem, Vize'deki Vakıf Kâtibine, günlük 4 dirhem, Mıhalıccık'daki Vakıf Tahsilarına, günlük 4 dirhem, Mıhalıccık'daki Vakıf Kâtibine, günlük 5 dirhem, Suvari Tahsildarına, günlük 6 dirhem,
Aylıkcı Tahsildarına, günlük 2 dirhem,
2 Vakıf Mutemedlerinden her birine, günlük 4 dirhem,
Noktacı (puantör ), günlük 2 dirhem,
Buhurcu, günlük 1 dirhem,
Mahzen ve Kilerlerin kilitlerini mühürleyen mühürdâra, günlük 1 dirhem,
Diğer masraflar : Günlük 10 dirhem.
---------------
Kandil yağlarına günlük 9 dirhem,
Cami ve Türbe hasırına, günlük 1 dirhem,
İmarete Pişecek Yemekler : -------------------------
Sabahları iki defa pirinçten, akşamları buğdaydan yemek pişirilecek
( müstesna günler hariç ). İmarette hazır bulunanlara iki öğün sunulacak. Cuma ve diğer dini günlerin sabahlarında buğday yemeği, akşamları lâtif ve nefis yemekler pişirilerek hazır bulunanlara ikram edilecek.
Günlük 30 okka koyun eti satın alınarak; yarısı sabah, yarısı akşamları pişirilecek. Ramazan gecelerinde tamamı pişirilecek.
Her günlük çorba için İstanbul'un tam ayar buğday kilesi ile, 2,5 kile iyi pirinç ve 2,5 kile halis buğday kullanılacak.
Günlük ekmek için 5,5 kile un
Her Perşembe günü 13,5 okka Sade Yağ, 12,5 okka Bal,
Yıllık 450 dirhem Safran,
2 okka Karabiber,
Günlük mutfak iç mutfak için 8 okka tuz,
1/4 kile temiz nohut,
3 Okka Soğan,
3 Okka Kuru Üzüm,
Yıllık 40 Okka (kuru) Erik, 85 Okka Kuru Kayısı, 35 Okka Badem, 120 Okka nişasta, 60 Okka Pestil.
Her öğün için 48 Okka odun alınması vâkıfın şartlarındandır.
Cuma, Ber'at, Ramazan gecelerinde; Aşure, Bayram ve Mevlid-i Nebevi günlerinde daima Zerde, Zerbaç, beyaz tane Pirinçten pilâv pişirilmesi ve yoksullara yedirilmesi, yine vâkıfın şartları arasında bulunmaktadır.
Şahitler :
--------
Vezir Siyavuş Paşa,
Vezir Abdülkâdir oğlu Mesih
Vezir Abdülmelik oğlu Mehmed, Vezir Abdülvehab oğlu İbrahim, Hasan oğlu Sadeddin,
Rumeli Kazaskeri Bali oğlu Muhiddin, Anadolu Kazaskeri Mehmed oğlu Abdülhalim, Şeyh Mehmed oğlu Mehmed,
Haremeyn-i Şerifeyn Evkafı Müfettişi Kethüdazâde Mehmed,
(17 Recep 24 H./ 30.Ağustos 1615 de yazıldı)
Haremeyn Evkafı Umurunu vekâletle rüeyete memur, Mehmed,
Üsküp Kadısı İsa oğlu Ali,
Diğer bir belge de, Eyüp Sultan Vakfı'ndan, Eyüpte bir kasap dükkânı ile Hacı Ferhad Mahallesi'nde bir ev- mahzen değiştirlmesiyle ilgili hüccettir.
Belge şöyledir :
Eba Eyyüb-i Ensari Evkafına Mütevelli Hacı Ferruh tevliyeti zamanında tanzim olundu.
Hüccet :
------
İstanbul Kadısı Rumeli Kazaskeri
Hüseyin oğlu Mustafa Mustafa oğlu Hasan
Bilfiil Mütevelli Mustafa Oğlu Hasan Çavuş ile Abdülmennan oğlu Ferruh Kethüda; Vâkıf Mimarının ve ehli vukufun 20.000 dirhem kıymet takdirinde bulundukları Eyüp Sultan merkadi yanında, 1000 Arşın 14 Zir'a, deniz
tarafında 8 Zir'a 9 parmak, Cami tarafında 8 Zir'a olan kasap dükkanının tamamını; Hacı Ferhat Mahallesinde tuli 22 Arşin 5 Zir'a. arzı 9 Zir'a miktarındaki arsa üzerinde 5 ev ve mahzeni, 55.000 dirheme bedel üzerinden değiştirmiş, yani trampa etmiş, bu konuda şer'i hüküm de alarak vakfın kârlı olduğunu vurgulamıştır.
Bu kitap, Evâil-i Şehri Rebiulâhir 1020 / (2) Mayıs başları 1611
Şahitler :
--------
Pervane oğlu Ali Çavuş,
Abdullah oğlu Mehmed Çavuş, Murad oğlu Hasan Çelebi Kâtip oğlu Abdi Çelebi, Süleyman Çavuş,
Kapıcı Hasan Bey,
Çuhadar Bali Zâde Veli Bey, Ve hazurundan diğerleri.
-------------
Vakfiye, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından " Fatih Mehmed II Vafiyesi " , Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1938. s.313-340`de yayımlanmıştır.
-------------------------------------5.5.1997------------------------------
|